همان لحظه که از باب‌الجواد(ع) وارد صحن می‌شوم، عطر گل و گلابی که در فضا پیچیده، مرا به دنیای دیگری می‌برد. رایحه‌ای که یادآور آرامش و معنویت است، رایحه‌ای که می‌گویند بهشت هم دقیقاً همین عطر را دارد.

گلاب‌افشان‌ها، ناقلان عطر ناب

در میان ازدحام زائران و گرمای هوا، خادمیاران گلاب‌افشان، هر کدام در گوشه‌ای از صحن‌های حرم مطهر ایستاده‌اند. هر یک مسئول بخشی از این فضای وسیع معنوی بوده و با مخزن‌های گلابی که بر دوش دارند، آرام و بی‌صدا در مسیرهای تعیین‌شده حرکت می‌کنند. هر بار که دستشان را به سمت گلاب‌پاش می‌برند، ذرات ریز گلاب در هوا معلق می‌شود، آرام‌آرام فرود می‌آید، بی‌آنکه دیده شود، اما لحظه‌ای بعد، حسش روی پوست زائران نقش می‌بندد. قطره‌ای کوچک، خنک و معطر، آرام روی دست‌ها و صورت‌ها می‌نشیند. آنچنان ظریف که در نگاه اول شاید تنها بوی آن را بتوان حس کرد، اما همان لحظه که نسیمی ملایم می‌وزد، خنکی لطیف گلاب روی پوست زائران منتشر شده و لحظات گرم روز، با طراوتی دلچسب همراه می‌شود. برخی زائران، لحظه‌ای چشم‌هایشان را می‌بندند و نفسی عمیق می‌کشند. کودکان که همیشه کنجکاوترند، با شوق به سمت خادمان می‌دوند، دستانشان را باز می‌کنند و مشتاقانه منتظرند تا زیر افشانه‌های گلاب قرار گیرند. بعضی از آن‌ها تا کاملاً خیس نشوند، از این تجربه دل نمی‌کنند و با خنده‌های کودکانه‌ای که در صحن می‌پیچد، این آیین را به جشن کوچک و کودکانه‌ای تبدیل می‌کنند.

هدیه‌ای از دل نذورات خیران

برای شناخت بهتر آیین گلاب‌افشانی در حرم مطهر رضوی به گفت‌وگو با آقای جوان، مسئول تشریفات آیین‌ها و مناسبت‌های حرم مطهر رضوی پرداختم. او توضیح داد: این آیین یکی از سنت‌های قدیمی و ویژه در حرم مطهر است که با هدف ایجاد فضایی معطر و معنوی اجرا می‌شود. گلاب‌های ناب و خالص که در حرم مطهر مورد استفاده قرار می‌گیرد، از نذورات خیران تأمین و عمدتاً از مناطق کاشان، تربت حیدریه و شیراز تهیه می‌شود. این گلاب‌ به‌دلیل غلظت بالا پیش از استفاده با آب ترکیب می‌شود و در دستگاه‌های مخصوص خنک‌کننده قرار می‌گیرد تا رایحه آن‌ به بهترین شکل منتشر شود و فضای حرم مطهر را عطرآگین کند.

این آیین در نقاط مشخصی از حرم مطهر مانند ایوان نقاره‌خانه، باب‌السلام، ایوان عباسی، ایوان ساعت، رواق امام خمینی(ره) و صحن کوثر اجرا می‌شود. همچنین در مراسم غبارروبی مزار شهدا، ضریح مطهر و سنگ مرقد امام رضا(ع) نیز از این گلاب ناب استفاده می‌شود تا فضا بیش‌ازپیش روحانی و دل‌انگیز شود. علاوه بر فضای داخلی حرم مطهر، این مراسم در مبادی ورودی شهر شامل فرودگاه، ایستگاه راه‌آهن و پایانه‌های مسافرتی نیز اجرا می‌شود و گروه‌های ویژه‌ای نیز برای برگزاری این آیین به جشن‌های مذهبی و گردهمایی‌های خاص اعزام می‌شوند.

نکته دیگر در این زمینه، مشارکت خیران در این آیین است. برخی از خیران، نمایندگان خود را به حرم مطهر می‌فرستند تا به نیابت از آن‌ها این آیین را اجرا کنند، به‌طوری که سالانه چندین تن گلاب از سراسر ایران به عنوان نذر به حرم مطهر فرستاده می‌شود. در مناسبت‌هایی همچون دهه کرامت، عید نوروز و اعیاد مذهبی نیز میزان اجرای این آیین افزایش می‌یابد.

روایت سنتی دیرینه

بررسی اسناد تاریخی نشان می‌دهد عطرافشانی حرم مطهر قدمتی طولانی دارد. عمده اسناد مرتبط با این آیین مربوط به دوره قاجاریه است و شامل هزینه‌های خرید گیاهان معطر مانند عود هندی، کندر، چوب ارسی، سعد کوفی، صندل سفید و علف هندی می‌شود. این اسناد نشان می‌دهد خوشبو کردن فضای حرم مطهر از دیرباز مورد توجه بوده و برای اجرای آن ابزارهایی مانند عطردان، گلاب‌پاش، بخوردان و عنبردان استفاده می‌شده است.

سید بهزاد حسینی، سرکشیک سوم اداره تشریفات در توضیحات خود درباره روند اجرای آیین گلاب‌افشانی می‌گوید: «این مراسم از لحظه تحویل گرفتن گلاب از انبار نذورات آغاز می‌شود. سپس گلاب به انبار اداره تشریفات منتقل و در مخازن مخصوص تخلیه می‌شود. این مخازن دارای سیستم شیر سردکن هستند که گلاب را پیش از استفاده سرد می‌کند. در روزهای گرم، آیین گلاب‌افشانی از ساعت ۱۰صبح تا ۶عصر ادامه دارد، اما در مناسبت‌های خاص و روزهای خنک‌تر، ساعات اجرای آن متفاوت است. خادمیاران، مخازن ۲۰لیتری گلاب را روی دوش حمل می‌کنند و در نقاط مشخص‌شده‌ای از حرم مطهر، به‌ویژه صفوف نماز و بخش‌هایی که در معرض آفتاب قرار دارند، گلاب می‌پاشند».

وقتی بهشت به زمین می‌آید

در حین انجام این آیین، تأثیر آن بر زائران قابل مشاهده است. کافی است نگاهی به چهره‌های زائرانی که زیر تابش آفتاب نشسته‌اند، بیندازید؛ زمانی که ناگهان نسیم خوشبویی به سمتشان می‌آید، چهره‌هایشان باز می‌شود، لبخندی گوشه لبشان می‌نشیند و آرامش تمام وجودشان را می‌گیرد.

یکی از خادمیاران روایت می‌کند کودکان بیشترین ارتباط را با این آیین دارند؛ او می‌گوید: «بارها دیده‌ام بچه‌ها وقتی زیر گلاب‌افشانی قرار می‌گیرند، تا کاملاً خیس نشوند، آرام نمی‌گیرند. با خوشحالی به سمت خادمان می‌دوند و دست‌هایشان را باز می‌کنند تا بیشتر از این نعمت بهره‌مند شوند». عطر خوش گلاب، همواره تداعی‌کننده آرامش، طهارت و معنویت است و زائران، هر بار که این نسیم خوشبو را حس می‌کنند، انگار در حال عبور از دروازه‌های بهشت هستند.

خبرنگار: الهه ضمیری