شاید در سال ۱۲۵۰ هجری شمسی، زمانی که تعدادی از بازاری‌ها و معتمدان خرمشهری تصمیم گرفتند مسجد بزرگی را در شهرشان بسازند، هرگز تصور نمی‌کردند صد سال بعد، این مسجد تبدیل به نماد مقاومت یک ملت در برابر اشغالگرانی شود که قصد داشتند خرمشهر و خوزستان را ضمیمه خاک خودشان بکنند.

پس از احداث مسجد جامع در جوار بازار خرمشهر، این مسجد مثل خیلی از اماکن مذهبی در تاریخ معاصر کشورمان، محل رفت و آمد مردمی شد که بسیاری از امور سیاسی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی خود را در سنگر مسجد انجام می‌دادند. چنانچه در اواسط قرن چهاردهم هجری که مردم ایران گوش به فرمان امام خمینی (ره) تاریخ ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را کنار زدند و جمهوری اسلامی ایران را بنا نهادند، جوانان خرمشهری از مسجد جامع به عنوان یکی از کانون‌های اصلی اشاعه انقلاب و مبارزه با رژیم طاغوت بهره می‌بردند.

مسجد جامع خرمشهر از اماکنی بود که هسته‌های اولیه مبارزات انقلابی در آنجا شکل گرفت. این مسجد از وجود روحانیون بنامی چون آیت‌الله موسوی بهره می‌برد که از حدود دو دهه قبل امام جماعت مسجد جامع را بر عهده داشت و در دوران انقلاب هم از طریق این مسجد اقدام به روشنگری افکار عمومی علیه رژیم طاغوت می‌کرد. وجود شخصی چون آیت‌الله موسوی و جوان‌هایی که حول محور روحانیت فعالیت می‌کردند، مسجد جامع را به کانون اصلی انقلاب در خرمشهر تبدیل کرده بود. اتفاقاً اولین شهید انقلاب در خرمشهر هم درست در مقابل این مسجد گلوله خورد و به شهادت رسید.

بعد از پیروزی انقلاب، مسجد جامع محل آمد و شد چهره‌های انقلابی متعددی بود که در پی بالا گرفتن فتنه خلق عرب، به این شهر می‌آمدند تا علیه ضدانقلاب و منافقین، اقدام به روشنگری کنند. شهید بهشتی نیز به عنوان یکی از اولین چهره‌های انقلابی به خرمشهر آمد و در مسجد جامع سخنرانی کرد. یکی از اهالی خرمشهر می‌گوید: «روزی که شهید بهشتی سخنرانی می‌کرد، من به همراه تعدادی از جوان‌های خرمشهری مقابل در مسجد جامع ایستاده بودیم و به جمعیتی نگاه می‌کردیم که برای سخنرانی آقای بهشتی درون مسجد جمع شده بودند. در همین حین، چند نفر ضدانقلاب نارنجکی را از روی دیوار پشتی مسجد به داخل حیاط آن انداختند. آن روز، چون صحن مسجد پُر بود، باقیمانده جمعیت در حیاط تجمع کرده بودند. به همین خاطر نارنجک آن فرد ضدانقلاب باعث شهادت و مجروحیت تعدادی از مردم بی‌گناه شد.»

به دنبال این حادثه تروریستی، مسجد جامع می‌رفت تا خودش را آماده حادثه بزرگ‌تری کند که کمی بعد، با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، رقم خورد. در این حادثه بزرگ، جوان‌های خرمشهری از سنگر مسجد جامع حماسه‌ها آفریدند و دشمن را روزها پشت دروازه‌های شهر نگه داشتند.

وقتی دشمن به خرمشهر حمله کرد، خیلی از مردم و نهادهای دولتی از شهر فرار کردند. در خلأ این نهادها، مسجد جامع هم نقش بیمارستان را ایفا می‌کرد، هم نقش یک پایگاه نظامی را و هم نقش پشتیبانی از جنگ و پناه باقی‌مانده مردم را. آن روزها مسجد جامع پناه و مأوای مردمی شده بود که نتوانسته بودند شهر را ترک کنند و هر یک در گوشه‌ای از این مسجد بیتوته کرده بودند.

مسجد جامع از سنگرهای اصلی شهر بود که تا آخرین لحظات مقاومت خرمشهر، ایستادگی کرد و هر لحظه که حلقه محاصره دشمن تنگ و تنگ‌تر می‌شد، مدافعان شهر حول محور این مسجد می‌جنگیدند و دشمن را متوقف می‌کردند. مادامی که مسجد جامع سقوط نکرده بود، هیچ‌کس سقوط شهر را باور نمی‌کرد.

از ۲۴ مهر ۱۳۵۹ به بعد، خرمشهر لقب خونین‌شهر گرفت. در این روز دشمن یک سری بمباران و حملات وحشیانه‌ای انجام داد که منجر به شهادت تعداد زیادی از مدافعان شهر شد. از ۲۴ مهر به بعد، اوضاع شهر واقعاً بغرنج شده بود. لحظه به لحظه حلقه محاصره دشمن تنگ و تنگ‌تر می‌شد. در این میان، مسجد جامع، سنگر و پایگاه اصلی رزمنده‌ها به شمار می‌رفت. تا گنبد و گلدسته‌های این مسجد قد برافراشته بود، دشمن هرگز به خود اجازه نمی‌داد از فتح کامل شهر سخن بگوید. مسجد جامع آخرین دژ دفاعی رزمنده‌ها بود که تا لحظه آخر مقاومت کرد.»

اما آنچه که رزمندگان اسلام را برای آزادی این شهر ترغیب می‌کرد، اولاً فرمان امام(ره) و دوم، نقطه اتصال آنها در خرمشهر بود. نقطه اتصالی که محل برنامه ریزی، پشتیبانی و گاهی پرکشیدن نیروهای انقلاب بود. آری نقطه ای به نام مسجد جامع خرمشهر.

مسجد جامع خرمشهر، مسجدی نام‌آشنا برای تمام مردم ایران و حتی توریست‌های خارجی است. این مسجد را می‌توان تنها بنایی دانست که بدون شاخص‌های تاریخی و معماری در کنار سایر مکان‌های معماری تاریخی در ایران می‌درخشد و مورد توجه قرار گرفته است. مسجد جامع خرمشهر در خیابان چاسبی، مرکز شهر، قرار گرفته است. این مسجد از دیرباز به دلیل قرار گرفتن آن در کنار بازارهای سیف و صفای خرمشهر به‌عنوان یکی از مساجد پرتردد شهر شناخته می‌شد.

تاریخ مسجد جامع خرمشهر

این مسجد بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد؛ ولی از مؤسس و بانی آن اطلاعات دقیقی در دست نیست. در سال ۱۳۴۸، قطعه زمینی از ضلع غربی به مسجد اضافه شد و به‌صورت فعلی تجدید بنا گردید، با مساحـت ۱۲۰۹ مترمربع. با توجه به طبقات موجود ۱۰۲۸ مترمربع اعیانی که در اثر جنگ تحمیلی ۴۰ درصد آن تخریب گردید، به‌گونه‌ای که دو گلدسته آن کاملاً تخریب و گنبد بزرگ نیز بر اثر توپ دشمن آسیب دیده و در حال حاضر از اعتبارات بازسازی پس از پذیرش قطعنامه ۱۳۶۷ همه ساله مبالغی تخصیص یافته و هزینه گردیده و در ضمن توسط حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس جهت طرح توسعه مسجد جامع، ۴۰۰۰ مترمربع از ضلع شمالی مسجد خریداری و تملیک گردید و با احداث مهمانسرایی جهت زائرین و رواق گذر عابر پیاده در دو ضلع شرقی و غربی و ایجاد محل تجـاری و حوض آب‌نما شد.

مسجد جامع دارای نمای آجری و حدود هزار مترمربع کاشی آیات خشتی و ۷۷۰ مترمربع کاشی‌کاری معرق است و دارای دو گلدسته با ارتفاع ۲۸ متر از کف زمین و دو گنبد بزرگ و کوچک است که گنبد بزرگ و گلدسته‌ها با کاشی معرق تزیین شده و با سه دستگاه ارکاندیشن تهویه مطبوع و سیستم خنک کننده مرکزی ایجاد گردیده است.

مسجد جامع و جنگ تحمیلی خرمشهر

مسجد جامع خرمشهر در دوران دفاع مقدس قلب شهر و قلب تپنده ملت ایران بود. این بنا علاوه بر قدمت تاریخی و ارزش معماری دارای ارزش‌های معنوی در مکان و موقعیت قرارگیری خود در این شهر است. این مکان جایی است که ایمان و معنویت رزمندگان معادلات را برهم می‌زند.

این مسجد در میان هزاران مسجد دیگر در گستره کشورمان دارای نقش برجسته‌ و اثر بخشی در طول دوران دفاع مقدس داشته به‌طوری که اگر این مسجد نبود در همان روزهای نخست خرمشهر به اشغال دشمن در می‌آمد، مسجدجامع خرمشهر با پشتیبانی از رزمندگانی که از شهر دفاع می‌کردند، در واقع مرکز ثقل دفاع جانانه این شهر بوده است.

زمانی که جنگ در مرز شلمچه آغاز شد، سپاه (تازه در خرمشهر شکل‌ گرفته بود) مسجد جامع خرمشهر را به‌عنوان قرارگاه نیروهای مقاومت مردمی انتخاب می‌کند، جنگ نفربه‌نفر درمی‌گیرد، پیشروی ارتش بعث به سمت شهر آغاز می‌شود و درگیری‌های سنگین میان ارتش تا دندان‌ مسلح بعث عراق، نفربرها و انبوهی از تانک‌ها با نیروهای مقاومت مردمی که از تکاوران کلاه سبز نیروی دریایی ارتش، دانشجویان دانشگاه افسری، نیروهای سپاه (شهید سید محمد جهان‌آرا) و مردم خرمشهر تشکیل‌ شده بود، ادامه پیدا کرد.

اما ۱۹ ماه بعد، با تلاش های چندین هزار نفر از جوانان ایرانی از گوشه و کنار کشور، خرمشهر آماده باز پس گیری بود، وقتی در سوم خرداد ۱۳۶۱، باقی‌مانده نظامیان دشمن فوج فوج خود را تسلیم قوای اسلام کردند، بسیاری از رزمنده‌ها سراسیمه و هیجان‌زده خودشان را به مسجد جامع رساندند.

یکی از رزمندگان حاضر در عملیات الی بیت‌المقدس می‌گوید: «مسجد جامع نه فقط برای رزمنده‌های خرمشهری که برای تمام رزمنده‌های ایرانی حالت معنوی خاصی داشت. روزی که دروازه‌های خرمشهر با فتح و پیروزی گشوده شد، هنوز تک‌تیراندازهای دشمن در گوشه و کنار کمین گرفته بودند، اما هیچ کس به آن‌ها توجه نداشت و همه با شوق و اشک به طرف مسجد جامع می‌دویدند. عجیب بود که در اولین ساعات آزادسازی شهر، تعدادی از مردم غیرنظامی هم خودشان را به شهر رسانده بودند و کنار رزمنده‌ها به سمت مسجد جامع می‌دویدند.»

صبح روز سوم خرداد ۱۳۶۱ دروازه‌های خرمشهر به روی رزمنده‌های ایرانی گشوده شد. هر کس قدم در شهر می‌گذاشت، به طرف مسجد جامع می‌دوید. تنها چند ساعت تا اذان ظهر باقی مانده بود. در همین زمان کم، تعداد قابل توجهی از رزمنده‌ها دست به دست هم دادند تا غبار و ویرانی را از صحن و حیاط مسجد بزدایند و نماز تاریخی ظهر سوم خرداد ۱۳۶۱ را برگزار کنند.

در نهایت این شهر پر حادثه پس از ۵۷۸ روز اشغال در روز سوم خرداد سال ۱۳۶۱ در عملیات بیت المقدس که توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی انجام گرفت آزاد شد. فتح خرمشهر انعکاس جهانی داشت و عراق با از دست دادن خرمشهر از نظر سیاسی تکیه‌گاهش را برای مذاکره از دست داد.

در پی آزادی خرمشهر، امام خمینی(ره) در پیامی این پیروزی را به ملت ایران و رزمندگان اسلام تبریک گفتند و در قسمتی از پیام خود فرمودند: امروز با فتح خرمشهر مظلوم، دولت و ملت پیروزمند ما از موضع قدرت سخن می گویند و من به پیروی از آنان به شما اطمینان می دهم که اگر از اطاعت بی چون و چرای امریکا و بستگان آن دست بردارید و با ما به حکم اسلام و قرآن کریم رفتار کنید، از ما جز خیر و پشتیبانی نخواهید دید و شما بدانید آن قدر که ابرقدرت ها از صدام این نوکر چشم و گوش بسته پشتیبانی کردند، از شماها که قدرت های کوچک و حکومت های ضعیف هستید، پشتیبانی نمی کنند و شما عاقبت این جنایتکار و هم قطار جنایتکارش شاه مخلوع را به عیان دیده اید.

بازسازی مسجد جامع خرمشهر

طرح توسعه و سفت‌کاری مسجد جامع خرمشهر در سال ۱۳۹۴ کلید خورد. اکنون این مسجد به‌عنوان قطب فرهنگی خرمشهر شناخته می‌شود. مسجد جامع سال‌هاست که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بناها نه‌تنها در کشور بلکه در جهان معروف شده است، این مسجد سالانه میزبان خیل عظیم زائرانی از اقصی نقاط کشور و حتی گردشگران خارجی است. مسجد جامع خرمشهر سی هزارمین اثر تاریخی ایران است که در سال ۱۳۹۰، در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. بنایی مشابه این مسجد تاریخی، در باغ - موزه دفاع مقدس در تهران، اتوبان حقانی، جنب پارک طالقانی ساخته شده است.