محققان اسمش را گذاشته‌اند ثبت بصری زیارت، اما به اعتقاد من پوسترهای زیارت با نام و نشان علی بن موسی‌الرضا(ع) و حرم مطهر ایشان، راه حلی برای علاج دلتنگی زائرانی بودند که پس از دیدار صحن و سرای رضوی، این تصاویر را با خود به شهر و دیارشان می‌بردند تا هر روز با نگاه به آن و سلام از راه دور، با حضرتش دیدار کنند. پوسترهایی که به نوعی در ادامه روند تولید طومارهای زیارت به وجود آمدند و مانند آن‌ها بخشی از حافظه تصویری زیارت در اماکن مقدس مذهبی هستند.
گواهی هنری برای زیارت
طومارهای زیارت بنا به گفته پژوهش‌ها، گواهی‌نامه‌هایی بودند که بیشتر در شهر مکه و برای استفاده زائران خانه خدا تولید می‌شدند تا شاهدی تصویری از سفری معنوی باشند. امری که به شکل یک سنت در آیین زیارت درآمده بود و در ادامه در سایر شهرهای مذهبی مانند نجف و کربلا نیز انجام می‌شد. این طومارها ابتدا نقاشی می‌شدند و حاوی تصاویر منزل‌های مبارکی بودند که زائران در سفر حج زیارت می‌کردند و به همین خاطر برخی از این طومارها نه تنها تصویرهایی از اماکن عتبات عالیات داشتند که گاه بودند طومارهایی که به زیارت شهر مشهد و آستان علی بن موسی‌الرضا(ع) ختم می‌شدند. سنتی که با ورود صنعت چاپ به ایران شکلی دیگر به خود گرفت و با ساده‌سازی و تغییر ابعاد به شکل پوسترهایی در آمد. پوسترهایی که بیشتر در شهرهای نجف و کربلا در اختیار زائران قرار می‌گرفت. در این پوسترها هم موضوع اصلی، تصاویر ساده‌سازی شده بودند که به نوعی اماکن مقدس زیارتی را نمایندگی می‌کردند. در این پوسترها مانند طومارها، تصاویر اماکن مقدس مکه و مدینه و همچنین شهرهای نجف، کربلا و مشهد کشیده شده می‌شد. در کنار تصویر اماکن، گاه رویداد و مناسبت‌ها مانند واقعه عاشورا یا شمایلی از ائمه اطهار(ع) نیز ثبت و ضبط شده بود و معمولاً اشعار چاووش‌خوانی زینت‌بخش این تصاویر بود که به شکل‌های مختلفی در اطراف آن کتابت می‌شد.
پوسترهایی برای سوغات
بنا به اطلاعات آمده در مقاله «طومارهای زیارتی از هونولولو تا قم» به قلم مجید جلیسه، پس از نجف و کربلا، مشهد سومین شهر مذهبی است که در آن پوسترهای زیارتی و مذهبی چاپ شده و به فروش می‌رسیده است. به همین خاطر نمونه‌های متعددی از این پوسترهای زیارتی موجود است که عمدتاً در کتاب‌فروشی‌های شهر مشهد به‌خصوص آن‌ها که در اطراف حرم مطهر بودند، به فروش می‌رسیدند و زائران به عنوان سوغات، آن‌ها را خریداری کرده و به یادگار با خود می‌بردند. سوغاتی که یا به دوستان و خویشاوندان هدیه می‌شد یا بر دیوار خانه زائران می‌نشست تا نمادی از زیارت رفته باشد و پس از این، بهانه‌ای برای عرض سلام و ارادت از دور. این پوسترها همان‌طور که گفته شد برخلاف طومارهای زیارت تک‌برگی بوده و تصاویر آن‌ها به تعدد گواهی‌نامه‌های زیارت نیست و در آن، طراح یا به تصویرسازی از یک مکان پرداخته یا شمایلی از ائمه اطهار(ع) را نقش کرده است. در میان این پوسترهای زیارت، نمونه‌هایی هستند که منحصراً به حرم مطهر امام رضا(ع) و زیارت ایشان اختصاص دارند.
روایتی تصویری از زیارت
پوسترهای زیارت هر چند نسخه‌ای تک‌برگی و به گفته محققان ساده‌تر از طومارهای زیارت‌اند اما نمونه‌های باقی مانده از آن‌ها که به شهر مشهد و زیارت امام هشتم شیعیان اختصاص دارند، خود مجموعه داستانی تصویری از زیارت هستند. داستانی تصویری که به ثبت و ضبط آنچه زائر به چشم دیده می‌پردازد، اما در کنار آن، دیده‌ها را با شنیده‌ها و قصص مذهبی ترکیب می‌کند. به همین خاطر در این پوسترهای رنگی در کنار تصویر گنبد و گلدسته حرم علی بن موسی‌الرضا(ع) تصویرهایی از سیره ایشان نیز مانند مجلس مأمون آمده است. ظاهراً تصویرگران نهایت سعی خود را کرده‌اند تا با پرداختن به بیشتر اماکن معروف و محبوب حرم مطهر رضوی یاد و خاطره این زیارت را به‌خوبی برای زائران نگه دارند. به همین دلیل در این پوسترها می‌توانید تصاویری که معرف ضریح مطهر، مسجد گوهرشاد، نقاره‌خانه و سقاخانه است را ببینید؛ اما این‌ها همه آنچه نقاش نقش زده نیست و سایر اماکن حرم مطهر مانند مقبره شیخ بهایی یا دارالشفای حضرتش با خطوط ساده در پوسترها آمده‌اند. به جز این، تصویرگران هر آنچه از اماکن به حضرت رضا(ع) منسوب بوده یا نزد زائران محبوبیت داشته را به حساب آورده‌اند. از جمله آن‌ها می‌توان به تصویری که نماد حرم برادر حضرت رضا(ع) است یا قدمگاه ایشان اشاره کرد. نکته قابل توجه در این پوسترها نمایش برخی از فعالیت‌های خدام مانند کفشداری است. همان‌طور که گفته شد در کنار قصص و روایت‌های مشهور مانند روایت ضامن آهو، سازندگان این پوسترها در اطراف و کناره‌های تصویر از اشعار چاووشی بهره برده‌اند. اشعاری که توسط چاووش‌خوانان در سفرهای زیارتی خوانده می‌شد و امروز هم برای ما به یادگار مانده است. مانند:
بیا که جنت فردوس در خراسان است
که آن مکان، مقام شه غریبان است
به حیرتم که چرا حاجیان به مکه روند
کنند زیارت سنگی که رکن ایمان است
سوغاتی که مخاطب بسیار داشت
همان‌طور که گفته شد بیشتر این پوسترها در کتاب‌فروشی‌های اطراف حرم مطهر به فروش می‌رسیدند و زائران به عنوان سوغات مشهد آن‌ها را می‌خریدند. در مقاله «از هونولولو تا قم» عنوان برخی از این کتاب‌فروشی‌ها آمده که غلامحسین کتاب‌فروش یکی از آن‌هاست. او یک کتاب‌فروشی جنب مسجد گوهرشاد داشته و پوسترهای متعددی به سفارش او برای عرضه در این کتاب‌فروشی آماده شده است. غلامرضا کتابی نیز شخص دیگری است که به عنوان سفارش‌دهنده این پوسترها نامش در مقاله یاد شده آمده و ذکر شده از میان پوسترهایی که به سفارش او تهیه شده، می‌توان به «مجلس زهر دادن مأمون ملعون به حضرت امام رضا(ع)» اشاره کرد که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ملی ایران موجود است و در پایین آن «مرکز فروش درب مسجد گوهرشاد آقا شیخ غلام رضا کتابی» ذکر شده است.
درست است که ورود صنعت چاپ، عرضه این پوسترها را آسان کرده بود، اما اقبال مخاطبان هم به این یادگارهای زیارت بسیار بوده است و کتاب‌فروشی‌های بسیاری برای سفارش و فروش آن‌ها اقدام می‌کردند و به همین خاطر در برخی از پوسترها نام و نشان سفارش‌دهنده ثبت نشده و تنها به ثبت سفارش این اثر به فرموده کتاب‌فروشان شهر مشهد اشاره شده است. مانند «حسب الفرموده آقایان کتاب‌فروشان ارض اقدس تحریر و ترسیم شد». به جز چاپخانه‌های مشهد، در شهر تهران نیز نمونه‌هایی از این پوسترها چاپ شده‌اند و آمده است انتشار برخی از انواع آن تا دوره پهلوی در این شهر ادامه داشته است.
در این گزارش از اطلاعات مقاله «طومارهای زیارتی از هونولولو تا قم» به قلم مجید جلیسه بهره گرفته شده است.
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما