نگاهم را از خطوط کتاب دعا بیرون آوردم. گروهی از عروس و دامادهای جوان به صف بودند، گل در دست، دست در دست یکدیگر، لبخند برلب و چشم به گنبد نورانی آقا. دلشان قرص بود به مهر و لطف امام مهربانی که زیباترین لحظه پیوند جاودانه خود را میهمان امام رئوف(ع) بودند.
انیس رضوان در رواق شیخ طوسی یکی از خاطره انگیزترین اماکن حرم رضوی است که هر روز شاهد جوانانی که با هزار امید و آرزو راهی حرم می شوند تا در شادترین روز زندگی خود میهمان و زائر امام رضا(ع) باشند. از سال های پیش، بیشتر خانواده های مشهدی، مراسم عقد فرزندان خود را در حرم برگزار می کردند. مراسمی که به عقد بالاسرحضرتی معروف بود. اما آیا این سنت مشهدی‌ها که بعدها بین زائران امام رضا(ع) نیز محبوبیت یافت و آنها را برای انجام عقد به مشهد کشاند، ریشه تاریخی دارد؟، این سوالی است که کنکاش در اسناد تاریخی عقدنامه های حرم رضوی ما را به نکات جالب توجهی می رساند.
سنت ۵۰۰ ساله در حرم
۶۰۰ قباله ازدواج در آرشیو اداره اسناد آستان قدس رضوی در جوار حرم مطهر حضرت رضا(ع) نگهداری می‌شود که بیش از ۱۰ قباله آن متعلق به ۵ قرن قبل از دوره‌های صفویه، افشاریه و زندیه است. مجموعۀ ارزشمندی از قدیمی‌ترین عقدنامه‌های تاریخی مربوط به دوره‌های افشاریه، قاجار و پهلوی در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که ضمن ارزش تاریخی، به شیوۀ هنرمندانه‌ای صفحه‌آرایی و تزیین شده است.
برخی عقدنامه‌ها مرتبط با طبقۀ‌های اجتماعی مختلف است که به انواع تزیینات هنری منقش شده است، همچنین برخی اسناد با سرلوح گنبدی، سرلوح با طرح نیم‌ترنج کتیبه و شمسه تزیین شده که از جمله اسناد نفیس در این زمینه، متعلق به ازدواج دختر مؤتمن الملک فرزند میرزانصرالله خان نائینی مشیرالدوله است. مجموعه‌ای از عقدنامه‌ها به زبان های ترکی، فارسی و عربی مربوط به اقشار مختلف مردم شامل جوامع شهری و روستایی و طبقات مختلف اجتماعی اعم از علما و روحانیون، درباریان و دیوانیان، تجار، اطبا و کسبه از مناطق مختلف شامل خراسان، تهران، اصفهان، یزد و شیراز است. بیشتر عقدنامه‌ها تک‌برگی و برخی به صورت دفترچه‌ای و دارای جلد است. که تعداد سطرهای آنها براساس شکل، سبک نگارش، تنظیم و اینکه مربوط به طبقات پایین جامعه یا بزرگان باشد، متفاوت است.
قدیمی‌ترین قباله ازدواجی که در اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است، متعلق به دوران صفویه است که مربوط به عقدنامه حمزه میرزای صفوی؛ پسر شاه محمد خدابنده و برادر بزرگ شاه عباس صفوی است.
تاریخ عقد این قباله روز چهارم ماه دوم سال ۹۹۰ هجری قمری است و خطبه عقد آن توسط شیخ بهاءالدین محمد عامِلی خوانده شده است.
قباله نکاح آقا محمدشریف‌خان، متولی و ملاباشی آستان قدس با سلطان خانم، دختر بیگلَر بیگی با مهریه ۵۰۰ درهم در سال ۱۱۷۷ دوره افشاریه دیگر سند قدیمی عقد در حرم است. در ابتدای عقدنامه، مقدمه‌ای در اهمیت سُنتِ حسنه و نَبَوی ازدواج و روایات مربوط به آن بیان شده است. عقدنامه دختر شاهرخ شاه افشار دیگر عقدنامه قدیمی مرکز اسناد حرم رضوی است.
در عقدنامه ها چه چیزی نوشته شده است؟
اینکه در این عقدنامه های تاریخی چه چیزی نوشته شده است نیز جالب توجه است. محتوای عقدنامه‌ها در دوره قاجار، به طور معمول شامل تسمیه، تحمیدیه، مقدمه‌ای در اهمیت ازدواج با استناد به آیات و احادیث، زمان مناسب ازدواج، معرفی زوجین، مهریه، دعا در حق زوجین و تاریخ عقد بوده است.
عقدنامه‌هایی نیز دارای نقوش تزیینی بوده اند که اغلب به خانواده‌های تحصیل کرده، متمول و سطوح بالای جامعه تعلق داشتند. بخش دیگری از آنها نیز بسیار ساده بودند و شامل تسمیه، تحمیدیه‌ای کوتاه، معرفی زوجین با عناوین محدود، مهریه کم و تاریخ بودند و در نهایت عقدنامه بیش از چند خط نبوده است. عقدنامه‌های فاقد نقوش تزیینی که به طبقه‌های متوسط و پایین جامعه تعلق دارد، در این گروه قرار می‌گیرد.
عقدنامه‌های این دوره تاریخی به طور معمول با نام خداوند آغاز شده است. از بین نام‌های خداوند، آن‌هایی که متناسب با ازدواج، ایجاد پیوند بین زن و مرد و ایجادکننده الفت بین قلوب هستند، بیشتر مورد توجه بوده است. از این رو، علاوه‌بر «بِسمِ الله الرَحمنِ الرَحیم»، عباراتی نظیر «هُوَ المُؤَلِف»، «هُوَ المُؤَلِفُ بَینَ القُلُوب» و «هُوَ المُؤَلِفُ بَینَ قُلُوبِ عِبادِهِ» در بالای عقدنامه‌ها به چشم می‌خورد.
مقدمه عقدنامه‌ها نیز به طور رایج دربردارنده توضیحاتی درباره بی‌نیازی خداوند از زن و فرزند با استناد به آیات و گاه در قالب عبارات ادبی، تأکید بر ضرورت و اهمیت ازدواج براساس آیات و احادیث، تداوم نسل انسان و حفظ انسان از خطا به عنوان هدف اصلی ازدواج بوده است.
نظر شما