در روزهای خون و جهاد، در لحظه‌هایی که رزمندگان اسلام در میانه میدان نبرد بودند یا لحظه‌هایی که در میان سنگر خود در انتظار نبرد به سر می‌بردند، یک نام، یک نام سرخ و متبرک با آن‌ها در پیوند بود. نام مظلوم‌ترین و بلندمرتبه ترین شهید دوعالم، حسین بن علی(ع). نامی بلند و باشکوه که در طول تاریخ اسلام قوت قلب تمام مجاهدان و الگوی تمام شهدا بوده است. نامی که رنگ سرخش بر پیشانی‌بندهای رزمندگان هشت سال دفاع مقدس می‌درخشید و بر زبانشان ذکرش جاری بود و در قلبشان مهرش، داغ و گرم. به همین خاطر عجیب و دور از ذهن نیست که نوحه‌ها و مداحی‌های به یادگار مانده از این دوران بیشترین پیوند را با این نام متبرک و سرخ داشته باشد. نامی که سرسلسله اندیشه قیام در مذهب شیعه و مکتب عاشوراست. مذهبی که مفاهیم جهادی آن را می‌توان در مضامین اشعار حماسی دفاع مقدس به وفور یافت. در ادامه، برخی از مصادیق این پیوند را با هم مرور می‌کنیم.
تا کربلا رسیدن یک «یا حسین» دیگر
همان‌طور که در ابتدای گزارش اشاره شد، نام والای امام حسین(ع) به عنوان برجسته‌ترین تجلی ایثار و شهادت، یکی از پرکاربردترین واژه‌های به‌کار رفته در اشعار مداحی دوران دفاع مقدس است. نامی که الگوی جهادگران است و چون قطب‌نمایی به رزمندگان جهت و راه را در میدان مبارزه برای چگونه مقاومت کردن نشان می‌دهد. بسیاری از مردم هنوز نوحه‌هایی که مداحان در دوران جنگ تحمیلی با یاد و نام امام حسین(ع) سید و سالار شهدا می‌خواندند به خاطر دارند. از آن میان می‌توان به نوحه «ای لشکر حسینی...» حاج صادق آهنگران اشاره کرد. در این نوحه شاعر با خطاب قرار دادن رزمندگان به عنوان لشکر حسینی، این مبارزه را در امتداد حرکت عاشورا دیده و رزمندگان را در جبهه به عنوان لشکریان این امام همام معرفی می‌کند و با یادآوری ندای هل من ناصر امام حسین(ع) خطاب به رزمندگان می‌خواند: «مولای شیرمردان از نینوا نوا زد/ بر خیل ناصران دین خدا صلا زد».
ای جان‌نثاران حسین یارتان
در این دوره، نوحه‌ها بیشتر مضامین حماسی پیدا کرده و در کنار اصطلاحات جنگی مانند سنگر، سلاح و... مضامین عاشورایی به شکل پررنگی در اشعار نمود دارند. همچنین نوحه‌هایی که به سنت رجزخوانی‌های رزمندگان در دوره‌های گذشته، نقشی حماسی داشته و در کنار مضامین حماسی به مضامین دینی اشاره دارند و با یادآوری آنچه بر شهدای اسلام به‌خصوص شهدای کربلا رفته است، درصدد هستند بر انگیزه رزمندگان بیفزایند و قوت قلبشان باشند. امام حسین(ع) در نوحه‌ها تنها الگویی برای قیام نیست که خود یاور و پشتیبان اصلی رزمندگان است. پشتیبانی که با قیام خود، دین و قرآن را زنده نگه داشته است و امروز در جبه‌های نبرد، موجب استحکام قدم‌های رزمندگان و تقویت ایمانشان است. حاج صادق آهنگران در نوحه ماندگار «ای جان‌نثاران حسین یارتان...» به این مفهوم اشاره کرده و به بررسی ویژگی‌های رزمندگان مانند عشق، ایثار، پایمردی و شجاعت پرداخته؛ رزمندگانی که دل‌هایشان به محبت امام حسین(ع) صفا گرفته است و در میدان جنگی مانند میدان کربلا برای ماندگاری دین و قرآن در حال نبرد هستند. شاعر با شرح پیکار این رزمندگان، آن‌ها را به یاری امام حسین(ع) دلگرمی می‌دهد و می‌خواند: «ای جان‌نثاران حسین یارتان/ باشد خداوند نگهدارتان».
بهر ولای عشق او به کربلا می‌رویم
دیگر مفهومی که در اشعار مداحی دوران جنگ نمود بسیاری دارد، کربلاست. کربلایی که گویی دیگر باره در حال تکرار است و مجاهدانی را می‌طلبد که باز خط سرخی در تاریخ به‌جا گذاشته و نهضت حسینی را امتداد بخشند. کربلایی دوباره که شهید آوینی در وصف آن می‌گوید: «... و تو، ای آن که در سال شصت و یکم هجری، هنوز در ذخایر تقدیر نهفته بوده‌ای و اکنون در این دوران جاهلیت ثانی و عصر توبه بشریت پای به سیاره زمین نهاده‌ای، نومید مشو که تو را نیز عاشورایی است و کربلایی که تشنه خون توست و انتظار می‌کشد تا تو زنجیر خاک از پای اراده‌ات بگشایی و از خود و دلبستگی‌هایش هجرت کنی و به کهف حصین لازمان و لامکان ولایت ملحق شوی و فراتر از زمان و مکان، خود را به قافله سال شصت و یکم هجری برسانی و در رکاب امام عشق به شهادت برسی». نوحه‌سرایان و مداحان در طول جنگ تحمیلی و پس از آن به این مفهوم بسیار پرداخته و از آن سروده‌اند. یکی از نواهای ماندگار آن دوران که به این معنا اشاره می‌کند، سرودی دیگر از حاج صادق آهنگران است که برای کاروان‌های رزمندگان چنین می‌خواند: «سوی دیار عاشقان، رو به خدا می‌رویم/ بهر ولای عشق او، به کربلا می‌رویم».
دیگر نوحه ماندگار با تکیه بر این مفهوم از اکبر شریعت است که بسیار آن را شنیده‌ایم. نوایی که مقصد حرکت رزمندگان را کربلا دانسته و چنین می‌خواند: «کربلا، کربلا ما داریم می‌آییم...». یکی از اتفاقات مورد توجه در نوحه «کربلا کربلا» نام بردن از شهدایی است که تا آن مقطع جان خود را در راه وطن از دست داده بودند.
بعد من قافله‌سالار تویی، خواهر من
دیگر نام بلند و مفهوم متعالی که در مداحی‌های دوران دفاع مقدس بسیار آمده و نشانگر پیوند این اشعار با آموزه‌های دین و ارادت شعرا و مداحان به اهل‌بیت(ع) است، نام حضرت زینب(س) است. نام ایشان در این سروده‌ها به عنوان نماد مقاومت و ایثار آورده شده است. نامی که هم الگویی برای برپا نگه داشتن پرچم مکتب عاشوراست و هم اشک به چشم رزمندگان می‌آورد، زیرا اشک، یکی از سلاح‌های مجاهدان است. یکی از مشهورترین نوحه‌های این دوران که با نام حضرت زینب(س) در پیوند است، نوحه‌ای است که کویتی‌پور می‌خواند «بنشین تا به تو گویم زینب/ غم دل با تو بگویم زینب...». همچنین در این مداحی‌ها، شعرا به یاران امام حسین(ع) مانند حضرت ابوالفضل(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت قاسم(ع) توجه دارند و از آن‌ها به عنوان الگوی‌هایی برای جهاد و مبارزه بهره می‌برند. یکی از متمایزترین وجه‌های این اشعار این است که بیشتر به بعد حماسی مبارزات این شهدا توجه شده، برخلاف نوحه‌های سنتی که بیشتر به بخش اندوهناک شهادت این بزرگان می‌پردازد و همین مسئله نقش این نوحه‌ها و مداحی‌ها را در تقویت روحیه رزمندگان که سعی می‌کردند در نبرد به این الگوها اقتدا کنند، پررنگ می‌کند. می‌توان گفت پیوند اشعار مداحان با این مفاهیم یکی از علل مهم تأثیرگذاری حضور آنان در جبهه‌های نبرد بود. مفاهیمی که انتشارشان به گفته رهبر معظم انقلاب، مهم‌ترین نقش مداحان است؛ «مداحی میراث ماست، میراث شیعه است. بله، معلوم نیست که کُمیت و دعبل و سید حمیری مثلاً با آهنگ می‌خواندند [یا نه]، اما شعر می‌گفتند، شعر می‌خواندند، معارف اهل‌بیت(ع) را منتشر می‌کردند» (۲۲/۱۰/۱۴۰۱، بیانات در دیدار مداحان اهل‌بیت(ع)) نقشی که امروز هم مداحان باید به آن توجه داشته و آن حرکت مؤثر گذشته را الگو قرار داده و دنبال کنند.
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما