گاهی به‌طور اتفاقی پدربزرگ، مادربزرگ، عمو، عمه و... داستان‌هایی از اجدادشان در قالب خاطره، قصه، ماجرا و... بیان می‌کنند که جذابیت‌های خاصی در این‌گونه محاورات برای فرزندان و اعضای یک خانواده وجود دارد. این روایت‌ها به صورت شفاهی در میان اعضای خانواده باقی مانده و به عنوان مبحثی مهم در جمع‌آوری تاریخ خانوادگی محسوب می‌شود.
شاید تا به حال واژه «تاریخ خاندانی یا تاریخ خانوادگی» به گوشتان خورده باشد. این واژه به مطالعه و بررسی تاریخ یک خانواده، اجداد و روابط خانوادگی آن‌ها در طول زمان می‌پردازد. این مطالعه شامل جمع‌آوری اطلاعات و شجره‌نامه، بررسی رویدادهای تاریخی مرتبط با خانواده و تحلیل تأثیرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بر خانواده در طول نسل‌هاست.
اما دلیل پرداختن به این موضوع، اهتمام مرکز اسناد آستان قدس رضوی از سال ۱۳۹۳ در شناسایی خاندان‌های قدیمی مرتبط با آستان قدس رضوی، مشهد و خراسان است. به همین بهانه و به مناسبت ۲۵ ذی‌الحجه‌الحرام، سالروز نزول سوره مبارکه هل اتی (یا سوره انسان) در شأن اهل بیت پیامبر اکرم(ص) که در تقویم تاریخ رسمی کشور به عنوان «روز خانواده» نام‌گذاری شده، در ادامه بخش‌هایی از سخنان غلامرضا آذری خاکستر، پژوهشگر تاریخ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را دراین باره دنبال کنید. وی کارشناس ارشد رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی بوده و ۲۰ سال سابقه خدمت در این مرکز را دارد.
ابتدا درباره تاریخ خاندانی و اهمیت آن توضیح دهید.
تاریخ خاندانی به زبان ساده عبارت از ریشه‌یابی یک خانواده و اعقاب آن‌ها (شجره‌نامه‌نویسی) و بررسی، شناخت و معرفی مجموعه فعالیت‌ها و حوادث روی داده برای آن خانواده در طول تاریخ است. مورخان از اسناد و مدارک تاریخی مانند شجره‌نامه‌ها، وقف‌نامه‌ها، کتب تاریخی و در دوران جدید از علم ژنتیک و مصاحبه‌های شفاهی برای نوشتن تاریخ خاندانی استفاده می‌کنند. با در نظر گرفتن خانواده‌ها در محدوده زیست آن‌ها در یک روستا، شهر یا منطقه، تاریخ خاندانی بخشی از تاریخ محلی و از وظایف مورخان محلی به شمار می‌رود.
بخشی از تاریخ همه کشورها در ادوار مختلف تاریخی، تاریخ خاندان‌هایی است که نقش حساسی در شرایط ویژه ایفا کرده و در اوضاع فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... تأثیر داشته‌اند.
اگر تاریخ خاندانی را مجموعه‌ای منسجم از وقایع و اتفاقات مربوط به یک خانواده در نظر بگیریم، پژوهش و مطالعه درباره آن موجب می‌شود به اهمیت تاریخ شفاهی خانوادگی پی ببریم. در این راستا، هویت و اصالت مهم‌ترین شاخصه در تاریخ خانوادگی محسوب می‌شود. ثبت داستان‌ها و روایت‌های خانوادگی موجب می‌شود گذشته تاریخی یک خانواده برای دیگر نسل‌ها حفظ شده و باقی بماند و نسل‌های آینده در مقابل پرسش‌هایی چون اجدادمان چگونه زندگی می‌کردند، در چه صنفی فعالیت داشتند و... پاسخ مناسبی دریافت کنند. بنابراین یکی از رسالت‌های مراکز اسنادی، تلاش برای جمع‌آوری تاریخ و هویت خانوادگی است.
علت ورود یک مرکز آرشیوی مهم مانند مرکز اسناد آستان قدس رضوی به موضوع مطالعات تاریخ خاندانی چه بوده است؟
مرکز اسناد آستان قدس رضوی به عنوان یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مراکز اسنادی و آرشیوی کشور با توجه به اهمیت موضوع و مقوله مطالعات تاریخ خاندانی، از تیرماه ۱۳۹۳ به این موضوع پرداخته است.
هدف از ایجاد واحد مطالعات خاندانی، شناسایی خاندان‌های قدیمی مرتبط با آستان قدس رضوی، مشهد و خراسان است. در این سال‌ها تلاش شده ضمن شناسایی خاندان‌های مهم و تأثیرگذار در شهر مشهد، به مستندسازی و تهیه تاریخ خاندانی آن‌ها اقدام شود. در مجموع تاکنون با بیش از ۲۰۰ خاندان مهم و برجسته مصاحبه شده و ضمن تأکید بر شجره خانوادگی، اسناد خاندانی و عکس‌های تاریخی خاندان‌ها نیز جمع‌آوری و در مرکز اسناد آستان قدس نگهداری می‌شود.
حضور خاندان‌های مهم و برجسته در تشکیلات اداری حرم مطهر امام رضا(ع) و بخش‌ها و تشکیلات گوناگون آستان قدس رضوی، موجب شده برخی از خانواده‌ها سوابق تاریخی ۴۰۰ سالهای داشته باشند. برخی از این خاندان‌های قدیمی شهر مشهد عبارت‌اند از: احتشام رضوی، مجتهد سیستانی، میلانی، مشیراستخاره، مُنبتی، حافظیان رضوی، ابن‌الرضا و ...
از طرف دیگر، تاکنون تاریخ خانوادگی در بسیاری از موارد مغفول مانده و در گذر ایام، سبک زندگی و فناوری‌های نوین الکترونیک و... موجب شده فرزندان از خانواده‌ها و هویت آنان فاصله گیرند.
بنابراین ثبت تاریخ خانوادگی موجب می‌شود آرشیوها و مراکز اسنادی ازجمله مرکز اسناد آستان قدس رضوی، منبع و مرجع مهمی برای نسل‌های آینده تلقی شوند. درواقع بررسی فراز و فرود یک خانواده در سالهای متمادی موجب می‌شود تاریخ خانوادگی به‌طور منظم ثبت شود.
با توجه به موارد بیان شده، مرکز اسناد آستان قدس رضوی از بیش از ۱۰ سال پیش تاکنون، به بحث مطالعات تاریخ خاندانی مرتبط با مجموعه حرم مطهر امام هشتم(ع) و تشکیلات آستان قدس رضوی، مشهد و خراسان ورود پیدا کرده است.
با توجه به این توضیحات، به چه شاخصه‌هایی در مرکز اسناد آستان قدس در زمینه تاریخ خاندانی توجه شده و مراحل انجام کار به چه صورتی بوده است؟
در این زمینه به شاخصه‌های متعددی درباره خاندان‌ها و خانواده‌ها توجه شده است که به اختصار عبارت‌اند از:
* خاندان‌های مرتبط با حرم مطهر امام رضا(ع) و آستان قدس رضوی، شامل خدام، فراشان، دربانان و... همچنین مسئولان قسمت‌های مختلف.
* خاندان‌هایی که منشأ اثری در شهر مشهد بوده‌اند و در پست‌ها و مناصب اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و... فعالیت داشته‌اند.
* خاندان‌هایی که اشخاص برجسته شامل علما، نخبگان، ورزشکاران، دانشمندان، نویسندگان، هنرمندان و... در آن‌ها پرورش یافته‌اند.
در این زمینه با توجه به گستردگی موضوعات و مطالب، سعی شده مراحل کاری نیز با دقت بیشتری انجام شود. به همین منظور اقداماتی به شرح ذیل تاکنون انجام شده است.
* شناسایی افراد و شخصیت‌های مهم هر خاندان.
*بررسی مشاغل و مناصبی که در این خاندان‌ها وجود داشته است.
*ارتباط با مهم‌ترین عضو خاندان و شناسایی ظرفیت‌های تاریخ خاندانی.
*انجام مصاحبه با قدیمی‌ترین عضو خاندان و ثبت فراز و فرودهای خاندانی.
* شناسایی اسناد و عکس‌های قدیمی مرتبط با خاندان و تلاش برای جذب از طریق اهدا یا گرفتن اسکن و نسخه پشتیبان از اسناد مزبور.
*تهیه شجره خاندانی و تلاش شد این شجره از خاندان‌هایی باشد که مرتبط با مصاحبه‌های تاریخ شفاهی و اسناد بدست آمده است. نمونه آن خاندان مسعودی خراسانی است که از خاندان‌های قدیم شهر مشهد است.
*ایجاد بانک اطلاعات خاندان از مطالب گردآوری شده، به منظور دسترسی آسان محققان و پژوهشگران.
همچنین برخی از خاندان‌های مهم به‌خاطر علاقه به تاریخ و هویتشان اقدام به جمع‌آوری تاریخ خانوادگی کرده‌اند. به عنوان مثال «طرح تاریخ خاندان منبتی» نمونه‌ای از فعالیت‌های داوطلبانه در این زمینه است که تمام مراحل تاریخ شفاهی خاندانی و شجره توسط این خاندان، از ضبط مصاحبه تا پیاده‌سازی و تایپ انجام و به مرکز اسناد آستان قدس رضوی اهدا شده است.
در این طرح با بیش از ۷۰ نفر از بزرگان و بستگان این خاندان (خاندان منبتی) مصاحبه شده و پس از ثبت روایت‌های تاریخ خاندانی و تهیه اسناد و مدارک تاریخی مطابق استانداردهای تاریخ شفاهی آرشیو شده‌اند. در این طرح ضمن ثبت تاریخ خانوادگی و قصه‌ها و روایت‌هایی که در این خاندان وجود دارد به شجره خانوادگی، مشاغل مهم، ارتباطات با حرم مطهر امام رضا(ع) و همچنین آداب و رسوم و برخی از مسائل پزشکی در این خاندان پرداخته شده است.
نظر شما