عزاداری شیعیان در ماتم ائمه اطهار(ع)، خصوصاً امام حسین(ع)، اهداف مهمی را دنبال می‌کند. این اهداف شامل شناسایی مقام پیشوایان، افزایش عشق و محبت به اهل بیت(ع)، اثبات حقانیت نهضت حسینی، یادآوری مصیبتهای اهل بیت، همدردی با رسول الله(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه زهرا(س)، الگوگیری از جریان عاشورا، تکریم ائمه و ارزش‌های انسانی، رشد فضائل و کرامت‌های انسانی و الهی، و پرورش روحیه شهادت‌طلبی است.

سیره اهل بیت(ع) در عزاداری نشان‌دهنده اهمیت این امر است. مصداق‌های عزاداری در جوامع مختلف متفاوت است و شامل مواردی مانند لعن بر قاتلان، تجمع در مسجد و گریه دسته‌جمعی، خاک قبر را به سر و صورت ریختن، گریه طولانی کردن، به خاک افتادن و غش کردن، سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌شود.

عزاداری و مودّت اهل بیت(ع): قرآن کریم دوستی خاندان پیامبر (ص) را بر امت اسلامی فرض دانسته و محبت آنان را پاداش زحمات طاقت فرسای پیامبر اسلام (ص) در راه ابلاغ رسالت قرار داده است « قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» و این خود حکایت از عظمت رسالت آن حضرت و بزرگی پاداش مقرر برای آن می کند. بدیهی است که کار بزرگ، پاداش بزرگی لازم دارد و این آیه پاداش چنین رسالتی را مودّت نزدیکان و اهل بیت آن حضرت قرار داده است.

عشق و دوستی، اثرات و لوازمی دارد، یار و دوست صادق کسی است که شرط دوستی را چنانکه شایسته است بجا آورد؛ در غیر این صورت دوستی، زبانی و ظاهری خواهد بود. از نشانه های مهم دوستی آنان، همدردی و همدلی در سوگ و یا شادی آنان است. در روایات فراوانی بر این نکته تأکید شده است که در جشن و سرور اهل بیت (ع) شاد و در اندوه و ماتم آنان اندوهناک باشید و به راستی ابراز محبت در شادیها و عزاهای اهل بیت (ع) از امتیازات پیروان مکتب آنان است.

سیره اهل بیت (ع) در عزاداری

عزاداری امام سجاد(ع): از آن جایی که حضرت امام زین العابدین(ع) هنگام شهادت پدر بزرگوارش، در کربلا حضور داشت و از عمق فاجعه آگاه و چگونگی شهادت آن عزیزان را مشاهده کرده بود؛ بنابراین، بر اساس روایات معتبر، آن حضرت تمام عمر باقی مانده ی خویش را عزادار بود و بر شهدای کربلا گریه می کرد، چنان که اگرغذایی را خدمت حضرت سجاد(ع) قرار می دادند، اشک از چشمان مبارک شان جاری می شد، تا جایی که گاه غلامی از او می پرسد: آیا حزن و اندوه شما تمام نمی شود؟ حضرت می فرماید: وای بر تو! همانا یعقوب(ع) دوازده فرزند داشت، یکی از آن ها ناپدید شد و یعقوب از شدّت اندوه چشمانش سفید (ونابینا) گردید، در حالی که فرزندش یوسف زنده بود! ولی من پدر و برادر و عمو و هفده نفر از اهل بیتم و تعدادی از یاران پدرم را دیدم که ذبح شده و به خون آغشته بودند؛ پس چگونه حزن و اندوهم تمام شود؟

در المجالس السنیّة آمده است که امام صادق(ع) درباره ی جدش ـ امام سجاد(ع) ـ فرمود: او چهل سال بر پدرش گریه کرد، در حالی که روزها روزه می گرفت و شب ها شب زنده داری می کرد و هنگامی که زمان افطار فرا می رسید و یکی از غلامانش برای او غذا می آورد و عرض می کرد: ای مولای من! میل کنید؛ حضرت می فرمود: فرزند رسول خدا گرسنه شهید شد، فرزند رسول خدا تشنه شهید شد، و همین طور این کلام را تکرار و گریه می کرد تا این که غذا و آب با اشک چشمش مخلوط می شد و این وضعیت همچنان ادامه داشت تا این که خدای خویش را ملاقات کرد و به دیدار حق شتافت .

عزاداری امام باقر(ع): در کتاب نهضة الحسین آمده است: با آمدن ماه محرم، حزن و اندوه در اهل بیت نبوی(ع) ظاهر می گشت و آنان از شعرا می خواستند تا برای جدشان ـ امام حسین(ع) ـ مرثیه سرایی کنند . همچنین در کامل الزیارات ابن قولویه آمده است که امام باقر(ع) در روز عاشورا به سوگواری برای امام حسین(ع) امر فرموده، و در خانه ی خویش مجلس عزا اقامه می کرد و ...

عزاداری امام صادق(ع): درباره ی عزاداری امام صادق (ع) نیز روایات زیادی وارد شده است که از شاعران درخواست می نمود برای جدّش مرثیه سرایی کنند و آنان را بر این امر مقدّس تشویق می کرد و اهل بیت او از پس پرده به مرثیه سرایی شاعران گوش می دادند و گریه و ناله می کردند .

عزاداری امام موسی کاظم(ع): در این باره، امام رضا(ع) می فرماید: هنگامی که محرم فرا می رسید، پدرم هرگز با حالت خنده و تبسم دیده نمی شد و ده روز اول محرم به همین شکل بود تا این که روز دهم و روز عاشورا فرا می رسید و این روز، روز مصیبت و حزن و گریه او بود و می فرمود: عاشورا روزی است که جدّم حسین(ع) را شهید کردند .

عزاداری امام رضا(ع): دعبل خزاعی می گوید: در ایام دهه ی محرم به محضر آقا و مولای خود، علی بن موسی(ع)، در مرو شرفیاب شدم و آن حضرت را در حالی که اصحابش دور او نشسته بودند، محزون یافتم. وقتی حضرت مرا دید فرمود: مرحبا بر تو دعبل! مرحبا بر کسی که با دست و زبانش ما را یاری می کند؛ سپس حضرت مرا در کنار خودش جای داد و فرمود: ای دعبل! دوست داری شعر بخوانی؛ زیرا این روزها ایام غم و اندوه بر ما اهل بیت و روز شادی دشمنان ما، به ویژه بنی امیه، است؛ سپس برخاست و پرده ای بین ما و اهل بیتش زد و آنان را پشت پرده نشاند تا بر مصیبت جدّش حسین(ع) گریه کنند؛ آن گاه رو به من کرد و فرمود: ای دعبل! مرثیه بخوان! تو یاور ما و مرثیه سرای ما هستی، تا زمانی که زنده ای . در این هنگام دعبل مرثیه سرایی را آغاز کرد .

عزاداری در زمان چهار امام دیگر: در آن زمان ها، عزاداری گاه سیر صعودی و گاه نزولی داشته است؛ مثلاً در زمان امام جواد(ع)، تا حدی امکان عزاداری برای شیعیان فراهم بود و این حالت تا زمان معتصم ادامه داشت؛ اما پس از آن، سیر نزولی یافت و شیعه برای عزاداری و احیای شعائر حسینی در فشار بود . در این دوران نیز عزاداری در ایام محرم نسبت به ماه ها و ایام دیگر بیشتر بود.

با توجه به بررسی سیره امامان معصوم(ع)، عزاداری سید الشهدا در طول سال در مناسبت های ویژه برپا بود، ولی در ایام محرم، مجالس سوگواری هر روز بر پا می شد و برخی از آن ها، مانند امام سجاد(ع)، در ایام محرم سیاه پوش نیز بودند .

مصداق های عزاداری و موارد و شکل های آن

مصداق های عزاداری و موارد و شکل های آن در بین هر جامعه و ملتی مختلف و متفاوت می باشد مانند:

لعن بر قاتلان: دست به سوی آسمان بلند نمودن ودر حق قاتلان حسین ابن علی نفرین کردن، چنانکه شخص پیامبر (ص) و اصحاب این عمل را بعد از خبر دادن جبرئیل شهادت حسین (ع) را انجام دادند .

تجمع در مسجد، و دسته جمعی گریه و فریاد نمودن: مردم دسته جمعی گریه کردند : «فارتجت المدینة ضجة واحدة»

به گونه ای بلند گریه می کردند که گویا برای حج لبیک می گویند : «ولها ضحیح بالبکاء کضجیج الجاج».

خاک قبر را به سر و صورت ریختن و گریه و ضجه زدن: چنانکه فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ در مرگ پدر انجام داد و مرتب کنار مزارها نماز خواندن و اشک ریختن چنانکه در شهادت حمزه این عمل را مکرراً انجام داد.

گریه طولانی کردن، بر خاک افتادن و غش کردن : چنانکه امیرالمؤمنین علی(ع) هنگام عبور از کربلا رفتار نمود: «بکی بکاءً طویلاً و بکینا معه حتی سقط لوجهه و غشّ علیه طویلاً»؛ «ایشان گریة طولانی کردند و ما همراه ایشان گریه کردیم تا اینکه به صورت به زمین افتاد و به مدت طولانی در حال بیهوشی بودند».

سینه زنی و زنجیرزنی از مصداق‌های عزاداری است که در قرآن و سیرة پیامبر (ص) تأیید شده است و مراجع عظام مذهب تشیع فتوا بر جواز آن داده اند چنانکه جزئیات و مصداق های جدید در هر مسئله و حکمی را علمای دیگر مذاهب، تجویز و یا تحریم می کنند و یا واجب می دانند در عزاداری تشیع هم، مصداق های چون نیزدن ساز و آواز و.. نهی شده است ولی سینه زدن و زنجیر زدن و اشعاری که غلوآمیز و واژه‌هایی که خلاف اعتقادات دینی و مذهبی نیست مورد تأیید و تجویز قرار گرفته است.