فرزند خواندگی در سازمان بهزیستی تنها به معنای سرپرستی دائم نیست؛ بلکه طرح "خانواده امین" و طرح دیگری با عنوان "خانواده میزبان" که از مهر سال گذشته آغاز به کار کرده؛ برای خانواده‌هایی که فرزند دارند و یا به هر دلیلی واجد شرایط برای سرپرستی همیشگی کودکان بی‌سرپرست نیستند، مناسب است.

حمیدرضا الوند، سرپرست دفتر مراقبت و توانمندسازی کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور "خانواده میزبان" را از جمله مدل‌های مراقبت‌های خانواده محور می‌داند که به کودک در راستای ورود به فضای امن خانواده کمک می‌کند و می‌گوید: این طرح نسبت به دو طرح فرزندخواندگی دائمی و خانواده امین شرایط آسان‌تری دارد. به عبارت دیگر خانواده متقاضی در فرزندخواندگی دائم (طبق قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بد سرپرست مصوب شهریور ۱۳۹۲) باید بخشی از اموال را به نام فرزندخوانده کنند، به نام آینده کودک، بیمه عمر شوند، حداقل سن یکی از والدین ۳۰ سال باشد، فرزند نداشته یا حداکثر ۱ فرزند داشته باشند و همچنین مسئله ناباروری از سوی پزشک زنان و زایمان و پزشک قانونی به تایید رسیده باشد. این عناوین، بخشی از فرآیندی است که از طریق احکام قضایی از دادگاه‌های صالح به منظور فرزند خواندگی دائم انجام می‌شود.

الوند با بیان این که هویت خانواده متقاضی در خانواده امین نیز به کودک منتقل می‌شود می‌گوید: علاوه بر این که نام خانوادگی کودک در طرح خانواده امین به نام خانوادگی خانواده متقاضی تغییر می‌کند؛ به استناد ماده ۱۰ و ماده ۱۱۸۷ قانون مدنی کودک، کودکی واجد شرایط برای خانواده امین است که پدر، مادر یا جد پدری اگرچه در قید حیات هستند، اما صلاحیت نگهداری کودک را ندارند. کودکانی که ۲ سال از زمان واگذار شدن توسط دادگاه صالح عبور کرده و در این مدت هیچ یک از اولیای قهری برای پیگیری وضعیت مراجعه نکرده باشند نیز در فهرست واجدان شرایط برای طرح خانواده امین قرار می‌گیرند.

کودک در خانواده میزبان به ارث نیاز ندارد

الوند محوری‌ترین سیاست سازمان بهزیستی را تقویت حضور کودکان در بستر خانواده می‌داند و می‌گوید: احکام این طرح بر خلاف دو طرح قبلی بر اساس قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بد سرپرست صادر نمی‌شود؛ بلکه سازمان بهزیستی در این باره دست به تنظیم شیوه نامه ۷۵ ماده‌ای زده که از سوی وزارت دادگستری نیز ابلاغ و خانواده میزبان نیز بر همین اساس عمل می‌کند. از همین رو به دستور و حکم قضایی نیاز نیست؛ بلکه تنها سازمان بهزیستی بررسی و بر اساس این شیوه نامه، صلاحیت‌های فردی، اجتماعی، خانوادگی و فرهنگی خانواده در کارگروه استانی تایید می‌شود. کودک نیز با دستور و نامه کارگروه استان به عنوان خانواده میزبان به خانواده متقاضی واگذار خواهد شد.

الوند با بیان این که خانواده، امن‌ترین نهاد اجتماعی است که می‌تواند تمامی تعاملات عاطفی، اجتماعی، اقتصادی، توانمندسازی و تربیتی را وارد جامعه کند می‌گوید: کودک در خانواده میزبان به بخشی از اموال با عنوان ارث نیاز ندارد. به طور معمول این کودکان از کودکانی هستند که مطابق با تشخیص کارگروه، شرایط فرزندخواندگی دائم را نیز دارند. به عبارت دیگر در مدتی که تحت پوشش خانواده میزبان نیستند؛ می‌توانند به خانواده‌های واجد شرایط سپرده شوند.

الوند با اشاره به تاکید دین اسلام بر این که خانواده، بهترین فضا برای جامعه پذیر کردن افراد است ادامه می‌دهد: متقاضیان خانواده میزبان، خانواده‌هایی هستند که اگرچه فرزند دارند؛ اما با نظر سازمان بهزیستی کشور، تایید مجلس صالح قانونی و دادگاه، سرپرستی کودک را برای مدتی مشخص و همچنین حفظ هویت خانوادگی کودک بر عهده می‌گیرند. این شرایط برای کودکانی است که به فرزندخواندگی قبول نمی‌شوند و از این طریق برای مدتی، فضای خانواده را تجربه می‌کنند.

ورود ۱۷۵ کودک به خانواده میزبان در ۱۲ روز جنگ

سر و گوش علامت‌های سوال و تعجب از همین لحظه می‌جنبد؛ پس در "خانواده میزبان" کودکی برای مدتی طعم خانواده را می‌چشد و تشنه‌تر از پیش از لب چشمه باز می‌گردد و با این عنوان که "مدتی در خانواده بودن بهتر از تمام عمر در مرکز نگهداری بودن است" خود را دلداری می‌دهد. کودکی که در تمام عمر از محبت مادر، حمایت پدر و شیطنت‌های خواهر و برادر محروم بوده و پس از عمری که با معمای بی‌خانوادگی کنار آمده؛ حالا به خانواده‌ای می‌رود و غذا خوردن سر یک سفره را تجربه می‌کند و دوباره باید سر بر بالینی بگذارد که هیچ پدر یا مادری بر آن بوسه نمی‌زند...

حالا چطور باید با این داستان رها شدگی دست و پنجه نرم کند؟! چطور به قلب کوچک خود که پس از بازگشتن به مرکز، هزار تکه شده بفهماند که بازگشتن به مرکز به معنای طرد شدن، ناکافی بودن و نخواسته شدن او نیست؟! چطور به خود بقبولاند که لایق خانواده‌ای سالم است وقتی از بستر خانواده برگردانده می‌شود؟!

سرپرست دفتر مراقبت و توانمندسازی کودکان و نوجوانان با اشاره به حملات نظامی ۱۲ روزه می‌گوید: در همین ۱۲ روز ۱۷۵ کودک وارد برنامه مراقبت موقت و خانواده میزبان شدند؛ چرا که امنیت خانواده‌ها بیشتر از مراکز بود. در روزهای حملات نظامی که اولویت با دور شدن کودکان از یکدیگر بود؛ بسیاری از کودکان وارد خانواده‌های امین و میزبان شدند. با توجه به این که تهران بیش از باقی استان‌ها مورد هجوم قرار گرفته بود؛ با این حال همچنان برنامه نظارتی تعریف شده به صورت هفتگی و ماهانه سر جای خود قرار داشت.

الوند با بیان این که هر کودک واجد شرایط ابتدا برای فرزندخواندگی دائمی می‌رود ادامه می‌دهد: بسیاری از کودکان که دچار بیماری‌های نیازمند مراقبت و هزینه‎‌های بالا هستند تحت پوشش این برنامه درمان شده و پس از مدتی با مجوز سازمان، در جوار خانواده می‌مانند. به عبارت دیگر طرح خانواده میزبان به درمان و پیگیری بسیاری از معلولان نیز دست یاری رسانده است.

بیشترین متقاضی برای حوزه سنی ۷ سال است

الوند با بیان این که خانواده متقاضی پیش از پذیرفتن کودک علاوه بر مشارکت در مراقبت موقت باید دوره‌های آموزشی را از سر بگذرانند می‌گوید: کودک پس از بازگردانده شدن به مرکز، می‌تواند دوباره میهمان خانواده میزبان پیشین شود. به عبارت دیگر خانواده میزبان تا مادامی که صلاحیت خود را حفظ کند می‌تواند میزبان کودکی باشد که قبلا تجربه نگهداری از وی را داشته است. اگرچه دلبستگی ایجاد خواهد شد، اما علاوه بر این که خانواده می‌تواند دوباره برای نگهداری کودک اقدام کند؛ خانواده میزبان نیز به طور معمول تغییر نمی‌کند. از سوی دیگر تجربه خانواده تحت نظارت کارشناسان متخصص و مشاوران حرفه‌ای فرزند پذیری بهتر از تجربه زیست مداوم در مرکز برای کودک است.

الوند با اشاره به کودکان بدون متقاضی که شرایط فرزندخواندگی ندارند می‌گوید: نگاه موسسه گرایی در تمام دنیا مطرود شده؛ به عبارت دیگر حتی اگر میلیاردها میلیارد و بهترین امکانات در خدمت کودکان مرکز باشد باز هم جای خالی پدر و مادر به عنوان الگوهای امانت سازی جبران نخواهد شد. کودک نه از تیم تخصصی بلکه باید از فضای خانوادگی، مهارت‌های جامعه پذیری را یاد بگیرد.

الوند با بیان این که شرایط خاصی برای پذیرش کودکان خانواده میزبان وجود ندارد می‎‌گوید: با توجه به مسئله محرمیت، عمده کودکان تا گروه سنی ۱۲ سال هستند. با این حال بیشترین متقاضی برای حوزه سنی ۷ سال است. همچنین ۵۳ درصد کودک متقاضی دختر و ۴۷ درصد کودک متقاضی پسر برای طرح خانواده میزبان وجود دارد. در سرپرستی دائم نیز ۵۲ درصد کودک دختر و ۴۸ درصد متقاضی پسر چشم در راه هستند. مطابق با آخرین آمار ۲۶۵ نفر از مهر سال گذشته به خانواده میزبان وارد شدند.

اختلالات روانی در کمین کودک خواهد نشست

الوند با اشاره به سرفصل‌های آموزشی فرزندپروری، آموزش‌های بهداشتی برخورد با کودکان که تک یا بی‌سرپرست و مباحث روانشناختی زن و مرد در دوره‌های خانواده میزبان خاطرنشان می‌کند: پس از اخذ صلاحیت خانواده، اولین اولیت با فرزند خواندگی دائمی، خانواده امین و در آخر اولویت با خانواده میزبان است.

زنگ خطر بیش از پیش به صدا در می‌آید؛ کودک ۷ ساله‌ای که در اوج تمنای کودکی و محبت قرار دارد مدتی وابسته به بوی یک خانه می‌شود و پس آن دست از پا درازتر به مرکز برمی‌گردد؛ با این تفاوت که دیگر آن کودکی نیست که به آغوش یک خانواده پیوسته بود. احتمالا برای نخستین بار طعم تلخ بی‌اعتمادی را نه از سوی غریبه، بلکه از سمت اطرافیان خود تجربه کرده، بماند که این بی‌اعتمادی چه بدبینی‌ها در نوجوانی و جوانی رقم خواهد زد!

برای اثبات بیشتر این جریان به گفت‌وگو با متخصص روانشناس بالینی پرداختیم: حسین روزبهانی متخصص روانشناسی بالینی می‌گوید: دلبستگی کودک تا ۳ سالگی شکل می‌گیرد. اضطراب کودک نیز از ۸ ماهگی آغاز و تا ۱۲ ماهگی به اضطراب جدایی تبدیل می‌شود؛ از همین رو تا نیمه‌های دو سالگی، مدت زمان حائز اهمیتی برای دلبستگی ایمن شناخته می‌شود که در غیر این صورت اختلالات روانی در کمین کودک خواهد نشست. با توجه به این که عمده افرادی که دچار اختلالات و وابستگی‌های ناایمن اجتنابی یا اضطرابی می‌شوند در دلبستگی خود نیز انحراف داشتند؛ از همین رو مهم است که ۲ سال ابتدایی زندگی کودک با چه افرادی شکل می‌گیرد.

نوجوان، ظرفیت پذیرش چنین بحرانی در این رده سنی را دارد؟!

روزبهانی با اشاره به رشد کودک در بستر خانواده پذیرنده می‌گوید: وقتی کودک تجربه زیست با زن و مردی که با عنوان پدر و مادر تلقی می‌شوند را پشت سر می‌گذارد و در سن مهم نوجوانی رها می‌شود؛ آسیب‌ها و گسستگی‌های زیادی در کمین کودک می‌نشیند و دلبستگی ایمنی که پیش از این شکل گرفته، گسسته خواهد شد.

روزبهانی با اشاره به شوکی که در دوره نوجوانی به کودک وارد می‌شود ادامه می‌دهد: از سوی دیگر باید دید که نوجوان، ظرفیت پذیرش چنین بحرانی در این رده سنی را دارد؟! یا در بلند مدت دچار افسردگی خواهد شد و احساساتی از قبیل رهاشدگی و سر افکندگی را تجربه خواهد کرد. چرا که این اتفاق و فشار و بار روانی از دست دادن پدر و مادر همزمان با جابجایی هورمون‌ها رخ می‌دهد.

روزبهانی با اشاره به سنین پیش از ۲۰ سال می‌گوید: با توجه به این که تا ۱۸ سالگی، هویت کودک شکل می‌گیرد؛ از همین رو ناشی از جدایی از خانواده به احساس بی‌خانواده بودن می‌رسد.