کاروانسراها در گذشته با اهداف مختلف ساخته می‌شدند و در این میان کاروانسرای خواجه‌نظر به‌ منظور استراحت و اقامت کاروانیان در کنار رود ارس ساخته ‌شد.

تاریخچه

کاروانسرای خواجه‌نظر از جاهای دیدنی جلفا در شمال غربی ایران و در ساحل رود ارس است و شاید بتوان آن را یکی از مرزی‌ترین جاذبه‌های دیدنی ایران دانست.
کاروانسرای خواجه‌نظر که از دوران صفوی در حاشیه رود ارس و در چند کیلومتری شهر جلفا باقی ‌مانده، به ‌منظور استراحت و اقامت کاروانیان که در مسیر جاده ابریشم تجارت می‌کردند و خارج از شهر ساخته ‌شد. این کاروانسرا در نزدیکی پل ضیاءالملک واقع‌ شده و در سال ۱۳۸۱ به ثبت ملی نیز رسیده است.
همان ‌طور که گفته شد تاریخچه ساخت کاروانسرا به سلسله صفویان بازمی‌گردد. هنگامی ‌که شاه‌ عباس اول تصمیم گرفت جاده ابریشم را به رونق گذشته خود بازگرداند، کاروانسراهایی در این جاده ایجاد یا بازسازی شدند که هدف آن‌ها ارائه خدمات به کاروانیان بود و یکی از کاروانسراهایی که در این زمان ساخته شد، کاروانسرای خواجه‌نظر بود.
ژان باتیست تاورنیه، جهانگرد و بازرگان فرانسوی که در زمان صفویان به ایران سفر کرده بود در سفرنامه خود به این کاروانسرا اشاره می‌کند. او می‌گوید: کاروانسرای خواجه‌نظر توسط ارمنی معتبر جلفا و مورد اعتماد شاه‌ عباس صفوی در حاشیه رود ارس ساخته شد. به گفته تاورنیه در آن زمان دو کاروانسرا در طرفین رودخانه بودند اما پیش از اتمام ساخت کاروانسراها، خواجه‌نظر فوت می‌کند.

خواجه‌نظر که بود؟

یکی از معروف‌ترین خیابان‌های اصفهان، خیابان نظر در مرکز این شهر و در منطقه ارامنه‌نشین آن است. نام کامل این خیابان خواجه نظر بوده که یک تاجر ارمنی معتبر و مورد اعتماد در زمان شاه‌ عباس صفوی بوده است.
خواجه‌نظر به همراه خانواده خود در محله تازه‌تأسیس جلفا ساکن شد و به دستور شاه‌ عباس صفوی سرپرستی ارامنه این شهر را به عهده گرفت. در این زمان خواجه‌نظر از شاه‌عباس اجازه گرفت که با هزینه شخصی دو کاروانسرا در کنار رود ارس (زادگاه خود) بسازد. وی قصد داشت با آب رودخانه ارس از مسافران پذیرایی کند که البته پیش از تکمیل کاروانسرا فوت کرد.

معماری

کاروانسرای خواجه‌نظر بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارد و یکی از ۹۹۹ کاروانسرای صفوی به‌ حساب می‌آید. کاروانسرای خواجه‌نظر مستطیل شکل و دارای یک حیاط مرکزی است اما این کاروانسرا سه ایوان در طرفین حیاط دارد. سمت شرقی بنا ایوان ندارد که به‌ احتمال‌ زیاد دلیل آن استفاده بیشتر از نور آفتاب بوده است.
مصالح اصلی بنا سنگ‌تراش و آجر بوده که به نظر از سنگ‌های رودخانه نیز برای ساخت کاروانسرا استفاده ‌شده است. اتاق‌های کاروانسرا در ایوان‌ها قرار دارد و با توجه به اینکه منطقه جلفا کوهستانی و دارای آب ‌و هوای سرد بوده، دسترسی به اتاق‌ها توسط راهروهای موجود در ایوان‌ امکان‌پذیر بوده است. ایوان‌ها دارای پوشش گنبدی شکل با طاق‌های جناقی هستند. طول بنا تقریباً دو برابر عرض آن است.