جدا از این بحث که هنر متضمن آرای خالق خود است یا خیر، اثر هنری با زاویه دید و افق مشخصی ایده و مفهومی را به مخاطب منتقل می‌کند. هنرمندان اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نیستند. در روز گذشته با سوگ فقدان هنرمند نگارگر کشورمان، محمود فرشچیان روبه‌رو شدیم. هنرمندی که آثاری چند از او در موزه حرم مطهر رضوی به یادگار مانده است. در نگارگری ایرانی همواره حضوری از نیروی مافوق بشر در کنار طبیعت زمینی در قالب تصاویری که عینیت پیدا کرده‌اند، به تصویر کشیده شده‌اند. تصاویری که در آن، جهان خاکی آدمیان را به ماوراء و ملکوت پیوند می‌دهند. در فرصت امروز به بررسی فرشتگان مختلفی که در آثار این هنرمند به تصویر کشیده شده‌اند و تبیین جایگاه فرشتگان در قرآن کریم می‌پردازیم.
فرشته در صور مصور دوران اسلامی
هنرمندان در اعصار مختلف تاریخ، فرشتگان را براساس اعتقادات و باورهایشان به‌گونه‌های مختلف به تصویر کشیده‌اند. موجودی روحانی و ملکوتی که جنبه انسانی و مادی پیدا کرده است. آثار نگارگری محمود فرشچیان نیز از نسخه‌های بی‌نظیر در هنرهای تصویری است که از حضور این نقش بهره برده‌اند تا فضای ملکوتی را ترسیم کنند. موضوع انسان بالدار یا فرشته در هنر و تفکر مذهبی تا امروز و به‌خصوص در ادیان (اسلام، مسیحیت و یهودیت) ریشه داشته است. قرآن کریم و اهل‌بیت(ع) فرشتگان را چنین معرفی می‌کنند: «آن‌ها نزد خدا دارای مقام و منزلت هستند؛ مراتب و درجات دارند و ماهیت آن‌ها نور و غیر از ماهیت بشر و جن است؛ مطیع امر الهی و مجری فرمان اویند. جنسیت (مذکر و مؤنث) و ذریه ندارند؛ استراحت، خوراک و پوشاک ندارند؛ تعدادشان بی‌نهایت است؛ در زمین و آسمان تردد دارند؛ دارای موت و حیات هستند». (خزعلی، ۱۰۹:۱۳۸۷) فرشتگان مخلوقاتی از جنس نور هستند؛ نه از جنس بشر و یا جن. «خلق الانسان من صلصال کالفخار و خلق الجان من مارج من نار». (الرحمن،۱۴) به بالدار بودن فرشتگان نیز اشاره صریحی شده است؛ «و سپاس خدای را که پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، فرشتگان را فرستادگانی قرار داد که دارای بال‌هایی دوگانه، سه‌گانه و چهارگانه‌اند. در آفرینش بیفزاید هر آنچه خواهد». (فاطر،۱)
لویی ماسینیون، محقق معروف هنر نگارگری در این باره می‌نویسد: «هنر مینیاتور ایرانی، بدون فضا، بدون چشم‌انداز، بی‌سایه، بی‌نمونه‌سازی و در شکوه فلزی رنگارنگ خاص خودش، گواهی است بر راستی آنکه بنیان‌گذاران آن می‌کوشیدند به پاره‌های نور ایزدی زندانی شده در ماده نگاره‌هایشان گونه‌ای فرابالندگی کیمیاگرانه ببخشند. فلزهای گرانبها، زر و سیم به روی جامه‌ها و تاج‌ها، پیشکش‌ها و جام‌ها در تصاویر نقش می‌شوند تا از چارچوب رنگ‌ها بگریزند و فراتر روند».
فرشتگانی که پیام‌رسان هنرمند شده‌اند
فرشتگان در آثار هنرمندان نگارگر ایرانی به گونه‌های متنوعی از پیکره انسانی و حیوانی تصویر شده‌اند. در آثار استاد فرشچیان نیز از آن رو که این هنرمند آثار متعددی با مضامین مذهبی و قرآنی دارد، این پیام‌آوران رحمت یا عذاب الهی وجود دارند. جایگاه فرمی و مفهومی فرشتگان در موضوعات مختلف آثار مذهبی- قرآنی فرشچیان به آن دسته از آثار اطلاق شدند که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به آیات و نص قرآن اشاره دارند. در مجموع ۵۰ اثر محمود فرشچیان دارای تصویری از فرشته‌اند که اثر «معراج» ایشان به‌طور مستقیم به نص قرآن کریم اشاره دارد و دیگر آثار نیز با خلق فضایی معنوی و عرفانی به فرشتگان الهی یا اساطیری اشاره کرده است. در اثر معراج، تصویر پیامبر(ص) در خیل کروبیان (۱۹ فرشته) به تصویر کشیده شده؛ به گفته هنرمند، در بارگاه الهی جنسیت معنا ندارد و به همین دلیل در این اثر هیچ کدام از فرشتگان جنسیت ندارند. فرشته‌ها گرداگرد سوژه اصلی و دورتا دور قاب اثر حضور دارند. همچنین در اثر «عدالت»، فیگور فرشته که در هیئت جوانی نیرومند نشان داده شده، در نیمه بالای کادر و مسلط بر نیروی اهریمن قرار گرفته و به این شکل، مفهوم پیروزی خیر بر شر بیشتر نمایش داده شده است. فرشتگانی که در این آثار دیده می‌شوند، درواقع انسان‌فرشته‌هایی هستند که به صورت زنانی زیبا و بالدار ظاهر شدند. تلفیق پیکر انسان با بال‌های بزرگ، نمادی از انسان‌فرشته محسوب می‌شود. فیگور فرشته اصلی در این آثار معمولاً در بالا و در نقاط طلایی کادر قرار گرفته و مسلط بر سوژه اصلی اثر است. فرشته در آثار معنوی با تأکید بیشتری ترسیم شده و در هر قسمت کادر نقشی متعادل و پیام‌رسان داشته و سبب برقراری رابطه با موضوع در کل اثر می‌شود. با نگاهی به این پیام‌آوران الهی در این آثار می‌توان گفت گویی فرشتگان به مدد هنرمند آمده‌اند تا پیام معنوی آثار او را به مخاطب برسانند. پیامی که از پیوند هنر زمینی با معنویت آسمانی می‌گوید و در پی خلق لحظه‌های خاص ملکوتی است. چنین هنری تنها از هنرمندی برمی‌آید که دارای بنیان‌های استوار دینی و الهی باشد.
منابع: تحلیل بصری عنصر فرشته در آثار استاد محمود فرشچیان، نویسندگان: علیرضا شیخی و نسیم قرایی
بررسی ماهیت فرشتگان از دیدگاه ادیان الهی؛ نویسنده: مرضیه خزعلی
نظر شما