زیارتگاه‌ها و اماکن مذهبی همچون حرم مطهر رضوی در مشهد، مسجدالحرام در مکه و مسجدالنبی در مدینه نه تنها جایگاه دینی و معنوی دارند؛ بلکه سالانه میلیون‌ها زائر را از نقاط مختلف جهان به خود جذب می‌کنند. به همین دلیل، تسهیل تردد و طراحی شبکه‌های حمل و نقل کارآمد، به‌عنوان بخشی از مدیریت زیارت مطرح می‌شود.
در مقابل، مراکز شاخص گردشگری در جهان همچون برج ایفل در پاریس، یا موزه لوور یا واتیکان رم نیز با حجم بالایی از بازدیدکنندگان مواجه هستند. از این منظر، مقایسه میان راه‌های دسترسی به حرم مطهر رضوی و دیگر اماکن زیارتی با مراکز گردشگری بین‌المللی، نه تنها ابعاد کالبدی و حمل و نقلی شهرها را روشن می‌کند؛ بلکه نشان می‌دهد تا رسیدن به نقطه مطلوب چه میزان فاصله داریم.
حمل و نقل عمومی، ستون اصلی مدیریت گردشگری و زیارت
در همین راستا، رئیس کمیسیون گردشگری و صنایع دستی اتاق بازرگانی خراسان رضوی می‌گوید: مکه و مدینه از جمله شهرهای مقصد گردشگری و زیارت هستند که ایام پیک خاص دارند و تردد وسایل در بازه زمانی حج محدود و برای بقیه سال آزاد می‌شود؛ اما آنچه بسیار اهمیت دارد، این است که مشاهده می‌شود تا رینگ حرم‌های مقدس و زیارتگاه‌های اصلی تردد خودرو را نداریم. در این شهرها شبکه حمل و نقل بسیار قدرتمند ریلی مثل مترو و منوریل فعال است و در فاصله این ایستگاه‌ها برای کسانی که نیاز به کمک و همراهی دارند، با استفاده از نقاله‌ها و پله‌های برقی تسهیل‌گری انجام و برای سایر زائران مسیرهای پیاده‌راه، پله‌های کم‌ارتفاع یا شیب‌های زیر ۲ درصد اجرا شده است.
مژگان ثابت تیموری ادامه می‌دهد: مسیرهای دسترسی برای شبکه ریلی کم‌سرعت را در این شهرها شاهدیم که تراموا یکی از مهم‌ترین آن‌هاست. در شهر رم اطراف واتیکان از تراموا برای جابه‌جایی مسافران استفاده می‌شود و معمولاً به صورت ایستگاه اصلی یا پایانه اصلی در فاصله‌ای مشخص برای گردشگران و زائران قابل دسترسی است؛ اما به گونه‌ای این فاصله رعایت شده که از لحاظ امنیتی، مخاطرات و مسائل پدافندی غیرعامل حداقل خطر و مشکل ایجاد شود و گزینه اصلی برای این شهرهای کلیدی، استفاده از شبکه حمل و نقل ریلی کم‌سرعت، کم‌صدا و کم‌مخاطره با فاصله‌های بسیار نزدیک برای تردد گردشگران است.
وی می‌افزاید: در مجموعه شهرهای اروپایی که مقصد گردشگری است، به هیچ عنوان حمل و نقل شخصی نمی‌بینید و حمل و نقل خودروهای سبک درون‌شهری تا حریم مشخصی اتفاق می‌افتد. در شهر پاریس و محیط اطراف کلیساهای اصلی نیز همین ویژگی حاکم است و تا محدوده‌ای از شبکه حمل و نقل سنگین مثل اتوبوس، مترو و تراموا استفاده می‌شود و استفاده از تاکسی‌های سبک به عنوان حمل و نقل عمومی تا محدوده دسترسی ورودی‌های اصلی مجاز است که در ایام پیک این وضعیت محدود می‌شود. با توجه به اینکه پیاده‌راه‌های جذاب و دارای امکانات و دسترسی‌پذیری قابل توجه برای گردشگران و زائران در این شهرها ایجاد شده، گردشگران با آسایش خاطر و سرعت ایمن برای پیاده‌روی، مسیر خود را انتخاب می‌کنند و ازدحام خودروها در اطراف مکان‌های مقدس و جاذبه‌های اصلی به کمترین میزان رسیده تا علاوه بر جلوگیری از آلودگی‌های زیستی صوتی و گازهای سوخت‌های فسیلی، امکان بهره‌برداری تمام اقشار از امکانات مقدور باشد.
ازدحام خودرو، نقطه کور تردد در اطراف حرم مطهر رضوی
رئیس کمیسیون گردشگری و صنایع دستی اتاق بازرگانی خراسان رضوی درباره امکانات برای گروه‌های کم‌توان عنوان می‌کند: در بسیاری از شهرهای اروپایی با مکان‌های گردشگری مهم، دسترسی به صورت دوچرخه یا سه‌چرخه‌های خاص و همین طور وسایل نقلیه برقی یا هیبریدی و کم‌صدا با کمترین میزان آلودگی برای افراد به ویژه سالمندان و کسانی که به حمایت و همراهی نیاز دارند، دیده شده تا اگر آن‌ها امکان پیاده‌روی طولانی‌مدت را ندارند، از این امکانات استفاده کنند. هر چند در حرم مطهر رضوی هم این ویژگی‌ها به گونه‌ای وجود دارد و از آن‌ها استفاده می‌شود؛ اما آنچه در اطراف حرم مطهر اتفاق می‌افتد، ازدحام بسیار زیاد در شبکه حمل و نقل عمومی و شخصی است که در این زمینه اتوبوس‌های خط‌های ویژه منتهی به حرم مطهر از لحاظ تعداد محدودیت دارند به دلیل اینکه به گونه‌ای با شبکه اصلی حمل و نقل و جابه‌جایی خودروها و هتل‌های اطراف حرم مطهر رضوی ادغام شده‌اند که سرعت دسترسی کاهش یافته در حالی که در شهرهای مذهبی و دارای جاذبه اصلی این ویژگی را شاهد نیستید.
ثابت تیموری ضمن تأکید بر وسایل نقلیه عمومی مورد استفاده در این مکان‌ها اضافه می‌کند: در استفاده از نوع وسیله حمل و نقل، اولویت با کم‌مخاطره و کم‌صدا بودن وسیله است. در مشهد ایستگاه‌های قطارشهری با فاصله بسیار کمی از جاذبه اصلی و حرم مطهر ایجاد شده، هرچند برای تسهیل تردد زائران خوب است؛ اما با توجه به عمق گذر تونل‌های قطارشهری و شبکه ریلی زیرزمینی در طولانی‌مدت، باید مقاوم‌سازی به گونه‌ای باشد که سبب ایجاد خسارت و صدمه به ساختار جداره‌ای حرم مطهر رضوی که دارای بناهای تاریخی، آینه‌کاری و جزئیات فراوان است، نشود و در تمام کلانشهرهای دارای مجموعه گردشگری یا مذهبی خاص، محدوده اصلی دارای یک رینگ امنیتی است که هرگونه تردد غیر مرتبط را جدا می‌کند تا حفاظت بیشتری از این مکان‌ها شکل بگیرد.
ضرورت حذف خودرو شخصی به واسطه رعایت قداست
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد نیز در این زمینه می‌گوید: چگونگی دسترسی به مکان‌های زیارتی و گردشگری در کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه مثل عربستان در فاصله‌ای به صورت پیاده یا با فاصله از حمل و نقل عمومی است و در بیشتر نقاط این شهرها حضور خودرو شخصی به دو علت؛ یکی حفظ و نگهداری سازه‌ها و ساختمان‌های ارزشمند تاریخی و فرهنگی و دیگری به دلیل قداست و حرمت مکان ممنوع است؛ به طور مثال در عرصه‌های تاریخی در کشورهای ایتالیا و یونان یا جاذبه‌های شهر پاریس فرانسه حریم وجود دارد و در مکه و مدینه هم در حال حاضر به همین گونه است و خودرو شخصی تا فاصله‌ای از حرمین شریفین می‌آید، در حالی که مشهد و عتبات عالیات در عراق شاید معدود استثناهایی هستند که خودرو تا نزدیک حرم مطهر تردد می‌کند.
محمدهادی مهدی‌نیا تشریح می‌کند: در محدوده واتیکان تقریباً هیچ خودرو شخصی تردد نمی‌کند و در برج ایفل هم همین‌گونه است و با وجود خطوط فراوان، مترو از زیر این برج‌ها یا مکان‌های مهم عبور نکرده و وسایل حمل و نقل عمومی هم تا فاصله‌ای به این مکان نزدیک می‌شوند. سازه‌ها و بناهای تاریخی مثل کولوسئوم ایتالیا یا پانتئون در یونان با همه وسعتی که دارند، کاملاً پیاده‌مدار هستند و حداکثر خودروهای سبک برقی در آن ها تردد می‌کنند تا افراد کم‌توان به راحتی جابه‌جا شوند و اگر خطوط مترو در این شهرها کشیده شده، طراحی به گونه‌ای است که لرزه‌های تردد این خطوط به بنا آسیب نزند.
وی درباره راهکار رفع مشکل تردد خودروها تا نزدیکی حرم مطهر رضوی عنوان می‌کند: راهکار معلوم است؛ اما جسارت اجرا می‌خواهد و باید یک روز تمام عوامل تأثیرگذار در تصمیم‌گیری این حوزه تصمیم بگیرند که خودرو شخصی تا نزدیکی حرم مطهر رضوی نرود و این اراده باید در تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان این مسیر باشد و فقط یک حوزه یا یک فرد نمی‌تواند برای این موضوع تصمیم بگیرد. تجربه جهانی می‌گوید حتی برای حفظ حرمت و حیثیت حرم مطهر رضوی هم شده، باید یک روز تصمیم بگیریم حداقل خودرو شخصی در اطراف حرم مطهر تردد نکند.
حذف خودرو شخصی بدون قطارشهری و پارکینگ ممکن نیست
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد مشهد با اشاره به اجرای پروژه شارستان در اطراف حرم مطهر رضوی توضیح می‌دهد: طرح اولیه شارستان در دهه ۷۰ به نوعی با همین استدلال انجام شد که ترافیک ورودی از بافت پیرامون حرم مطهر برداشته شود و خودروها تا لفاف شارستان امکان نزدیک شدن به حرم مطهر را داشته باشند؛ اما هنوز یک بخش آن تکمیل نشده تا این امکان را به مدیریت شهری بدهد که ترافیک را از زیرگذر حرم مطهر بردارند. با توجه به حجم مراجعات به حرم مطهر رضوی برای زیارت، اگر قرار باشد تصمیم نهایی برای حذف خودرو شخصی گرفته شود، باید در یک بازه زمانی و مرحله به مرحله و با در نظر گرفتن پارکینگ‌های مختلف صورت بگیرد که تکمیل شدن حمل و نقل عمومی به خصوص قطارشهری از الزامات حذف خودرو در اطراف حرم مطهر رضوی است.
سخن آخر...
اگرچه تجربه جهانی نشان می‌دهد حذف خودروهای شخصی از اطراف اماکن مذهبی و تاریخی تنها راهکار پایدار برای مدیریت زیارت است؛ اما در مشهد موانع جدی وجود دارد؛ نبود پارکینگ‌های کافی در اطراف حرم منور، کمبود واگن‌های قطارشهری و محدودیت ظرفیت حمل و نقل عمومی موجب شده بار اصلی همچنان بر دوش خودروهای شخصی بیفتد. بنابراین تا زمانی که زیرساخت‌های پایه‌ای از جمله توسعه قطارشهری، افزایش تعداد واگن‌ها، ایجاد پارکینگ‌های پیرامونی و اتصال آن‌ها به شبکه حمل و نقل عمومی تکمیل نشود، تصمیم برای حذف خودرو از اطراف حرم مطهر رضوی با چالش‌های اجرایی و نارضایتی عمومی همراه خواهد بود. راه رسیدن به الگوی مطلوب جهانی، جسارت تصمیم‌گیری در کنار تکمیل زیرساخت‌هاست.
نظر شما