در این قسمت از برنامه «ملک رضوان»، دکتر فرزاد قائمی،عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، دربارۀ «تأثیر امام رضا (ع) بر شعر و ادبیات شیعی»، به ایراد سخن پرداخت.

ادبیات شیعی با قدمتی برابر ادب فارسی

قائمی در ابتدای بحث، با اشاره به جوان بودن حوزۀ ادبیات شیعی از نظر دانش پژوهشی،گفت: گرچه در این حوزه کارهای پژوهشی اندکی انجام شده ولی از لحاظ کمیت زمانی و حجم متون، یکی از مهم‌ترین شاخه‌های ادب فارسی به شمار می‌آید و قدمت آن با کل ادب فارسی برابر است.
وی افزود: با وجود وسعت و تنوع بالای متون ادبیات شیعی، به ویژه در دوره‌های سیاسی و عقیدتی قبل از انقلاب و در برخی جغرافیاهای پژوهشی، به این حوزه کم‌توجهی شده و بخش عمده پیکره متنی آن منتشر نشده است. بسیاری از شاعران این ادبیات همچنان ناشناخته مانده‌اند.
قائمی همچنین بر تنوع زبانی گستردۀ ادبیات شیعی تأکید کرد و اظهار داشت: ادبیات شیعی دارای سویه‌های آیینی، نمایشی و فولکلور عامیانۀ قوی است و حضور معنوی امام رضا (ع) در آن اهمیت ویژه‌ای دارد.

تأثیر حضور امام رضا بر ادبیات فارسی

این استاد دانشگاه، حضور امام رضا (ع) در مشهد را بر خلق آثار ادبی شیعی تاثیرگذار دانست و تصریح کرد: حضور امام رضا (ع) در مشهد را می‌توان به دو بخش مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد. این حضور تأثیر چشمگیری بر خالقان آثار ادبی، داشته است، حتی بر شاعرانی که از نظر مذهبی غیرشیعی بودند این تأثیر آشکار است. آثار ادبی حماسی فارسی نیز عمدتاً توسط مؤلفان شیعه خلق شده و نقش امام رضا (ع) در شکل‌دهی به این گونه قابل توجه است.
وی با بیان اینکه در اشعار فارسی، به ویژه در آثار شاعران بزرگ، خراسان همواره مکانی آرمانی توصیف شده و سفر به آن آرزوی شاعران بوده است، ادامه داد: این مضمون تکرارشونده در شعر فارسی،به ویژه در اشعار خاقانی، برجسته و مشهود است.

امام رضا (ع) وشعر فارسی

قائمی با اشاره به اینکه بخش زیادی از ادبیات شیعی توسط شاعران غیر شیعی خلق شده است، گفت: نخستین یادکرد مستقیم از امام رضا (ع) در شعر فارسی به سنایی غزنوی در سده ششم بازمی‌گردد. او در اشعار خود، از جمله در بیتی با مطلع «دین را حرمی است در خراسان/ دشوار تو را به محشر آسان»، به صراحت از جایگاه امام رضا (ع) یاد می‌کند،این موضوع نشان می‌دهد که ادبیات شیعی صرفاً محدود به شاعران شیعی نبوده است.
وی افزود: در شعر سنایی تعبیر «امام» درباره امام رضا (ع) دیده می‌شود که نشان می‌دهد مفهوم ولایت فراتر از مرزهای مذهبی تشیع مورد توجه بوده است.
وی ادامه داد: سنایی در بیتی تصریح می‌کند: «سراسر جمله عالم پر امام است/ امامی چون علی موسی‌الرضا کو». این رویکرد، نقش او را در گسترش یادکرد اهل‌بیت در ادبیات فارسی برجسته می‌سازد.

ارادت خاقانی به امام رضا (ع)

قائمی با اشاره به اینکه پس از سنایی، خاقانی شاعر بزرگ آذربایجانی، که از اهل سنت و صاحب جایگاهی بلند در دربار بود، بارها به دلیل سفر به خراسان و اظهار ارادت به امام رضا (ع) با سختی‌ها، زندان و طرد اجتماعی مواجه شد، تأکید کرد: خاقانی در قصیده‌ای با مطلع «چه سبب سوی خراسان شدنم نگذارند/ عندلیبم به گلستان شدنم نگذارند» آشکارا شوق زیارت را بیان کرده است.
وی در بیتی دیگر می‌گوید: «روضۀ پاک رضا دیدن اگر عصیان است/ شاید ار بر ره عصیان شدنم نگذارند»؛ که نشان می‌دهد زیارت مرقد امام رضا (ع) در آن روزگار با مبارزۀ سیاسی علیه خلافت عباسی پیوندی مستقیم داشته است.

تغییر مسیر شعر فارسی پس از حملۀ مغول

وی با اشاره به شعر دورۀ مغول و سبک عراقی پس از خاقانی و سنایی اظهار داشت: از قرن هفتم به بعد، شعر فارسی مسیری متفاوت را طی کرد؛ به گونه‌ای که هرجا هویت ایرانی شکل گرفت، تشیع نیز در آن تبلور یافت. وی تصریح کرد: این روند از دوره سامانی تا صفوی ادامه داشته و در شعر حماسی فارسی نیز نمود پررنگی دارد. البته یادکرد امام رضا (ع) در شعر فارسی به دلایل تاریخی، قابل قیاس با یادکرد امام علی (ع) و امام حسین (ع) نیست.

فروپاشی خلافت عباسی و رشد زبان فارسی

قائمی با بیان اینکه در دورۀ مغول دو اتفاق مهم رخ داد، افزود: نخستین اتفاق فروپاشی خلافت عباسی به دست هلاکو و با تدبیر ایرانیان و شیعیان بود که مانع بزرگ در برابر رشد زبان فارسی و تشیع را برداشت. از این مقطع، زبان فارسی به جایگاهی رسید که در قرون ۹، ۱۰ و ۱۱ هجری به زبان اصلی جهان اسلام و دربارهای بزرگ عثمانیان و گورکانیان هند تبدیل شد.
وی ادامه داد: در همین دوره، تشیع نیز رشد قابل توجهی یافت و در عصر صفوی به مرکز مشروعیت سیاسی و دینی بدل شد. اتفاقی که قبل از دورۀ صفویه مقدماتش را در ادبیات شیعی در گونه‌ای به نام ولایت‌نامه می‌بینیم.

گسترش شعر شیعی و یادکرد امامان در شعر قرن نهم هجری
این عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی با تأکید بر اینکه از قرن هفتم و هشتم هجری به بعد، رشد شعر شیعی را در آثار شاعرانی غیر شیعه نیز شاهدیم؛ تا جایی که برخی مورخان از آنان با تعبیر «سنی دوازده امامی» یاد کرده‌اند، عنوان کرد: شاعرانی همچون سید ذوالفقار شروانی، کمال‌الدین حسین خوارزمی و حسن کاشی آملی از این دسته‌اند. حسن کاشی نخستین شاعری است که ولایت‌نامه سروده و این گونه شعری از قرن هشتم تا دوازدهم هجری، به یکی از مهم‌ترین شاخه‌های ادبیات فارسی، تبدیل شده است.
قائمی با اشاره به شعر قرن نهم هجری، تصریح کرد: در این دوره کمتر شاعری را می‌توان یافت که چه شیعه و چه غیرشیعه، در آثارش از امامان یاد نکرده باشد. مهم‌ترین شاعر این قرن که بسیاری او را آخرین شاعر بزرگ فارسی می‌دانند، عبدالرحمن جامی است. در همین دوره، تنوع یادکردها و اشکال شعری پیرامون اهل‌بیت (ع) به اوج رسید.
شکل‌گیری و رواج ولایت‌نامه‌ها

وی ادامه داد: یکی از مهم‌ترین اتفاقات ادبی این دوره، شکل‌گیری ولایت‌نامه‌ها بود؛ گونه‌ای از شعر فارسی که از قرن هشتم آغاز شد و در قرن نهم به یکی از مهم‌ترین شاخه‌های ادبیات فارسی و ادبیات شیعی تبدیل شد. قائمی تاکید کرد: ولایت‌نامه‌ها عمدتاً در قالب قصیده و گاه مثنوی سروده می‌شدند و به دلیل زبان ساده، آهنگ حماسی و رویکرد مناقبی، میان مردم رواج فراوان یافتند.

اهمیت ادبی و فرهنگی ولایت‌نامه‌ها
این استاد دانشگاه با بیان اینکه ولایت‌نامه‌ها از چند ده بیت تا بیش از دویست بیت و در قالب مثنوی با حجم گسترده‌تری سروده می‌شدند، متذکر شد: دیوان شاعرانی چون حسن کاشی آملی و ابن حسام خوسفی بخش عمده‌ای از این آثار را شامل می‌شود. نسخه‌های خطی متعددی از این ولایت‌نامه‌ها در کتابخانه‌هایی چون مجلس، ملی و آستان قدس نگهداری می‌شود، هرچند بسیاری از آن‌ها هنوز تصحیح و منتشر نشده‌اند.
وی تاکید کرد: این منابع علاوه بر ارزش ادبی، از منظر فرهنگی، روایی و علم رجال نیز اهمیت ویژه‌ای دارند.

شعر رضوی در ادبیات معاصر

قائمی با اشاره به اینکه دربارۀ ادبیات معاصر، وضعیت شعر شیعی متفاوت است، اظهار داشت: اگر در ادبیات کلاسیک فارسی بیشترین یادکردها از اهل‌بیت (ع) به حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) اختصاص داشت، در ادبیات معاصر شرایط کاملاً برعکس است؛ زیرا تأثیرات عمیقی که زیارت حضرت رضا (ع) و حضور معنوی ایشان بر فرهنگ امروز گذاشته، سبب شده است که برای نخستین‌بار در این دوره بتوانیم از شکل‌گیری یکی از گونه‌های مستقل ادبیات شیعی سخن بگوییم؛ گونه‌ای که در قالب شعر فارسی جلوه یافته و با عنوان «شعر رضوی» به‌عنوان یکی از شاخه‌های مهم و اثرگذار ادبیات معاصر شناخته می‌شود.
گفتنی است برنامۀ «ملک رضوان»، هر شب ساعت 23 از شبکۀ 4 سیما و روز بعد ساعت 16 بازپخش می‌شود.