بنایی که حمامی بوده و روزگاری پاتوقی برای معاشرت، گفت‌وگو و تبادل اخبار روزانه مردم و امروز جای خود را به کاربری موزه داده است؛ موزه‌ای که در دل خود، روایت‌هایی از زندگی، آیین‌ها و فرهنگ مردمان خراسان را پنهان کرده است. حمام مهدی قلی بیک، سندی زنده از سبک زندگی، آداب و رسوم و باورهای اجتماعی مردمی است که قرن‌ها در سایه گنبد طلایی امام رضا(ع) زیسته‌اند. به بهانه روز ملی مردم‌شناسی، فرصتی فراهم شد تا نگاهی دوباره بیندازیم به این بنای وقفیِ ارزشمند؛ موزه‌ای که امروز زیر نظر آستان قدس رضوی اداره می‌شود و در قالبی نو، به معرفی فرهنگ عامه و هویت اجتماعی مردم مشهد و خراسان می‌پردازد.
وقف برای مردم، ماندگار برای تاریخ
حمام مهدی قلی بیک در دوره صفوی و به دستور «مهدی قلی بیک» یکی از رجال نامدار آن عصر ساخته شد. او که منصب «ایلچی‌گری» دربار صفوی را بر عهده داشت، در کنار مسئولیت‌های سیاسی، دل در گرو خدمت به مردم داشت. وقف‌نامه‌ای که از او به جا مانده، نشان می‌دهد این حمام را برای استفاده عموم مردم وقف کرده و اداره آن را به آستان قدس رضوی سپرده است؛ اقدامی که در آن زمان، هم نشان از نیت خیرخواهانه داشت و هم تضمینی برای دوام و نگهداری بنا. شخصیت مهدی قلی‌بیک فراتر از یک بانی بنا، نماد نوعی نگاه فرهنگی به خدمت عمومی بود. وقف حمام برای استفاده مردم، آن هم در دوره‌ای که چنین اقداماتی بیشتر جنبه خانوادگی داشت، نشان از درک عمیق او از نیازهای اجتماعی دارد. در وقف‌نامه حمام تأکید شده بنا باید برای عموم مردم، بدون تبعیض، قابل استفاده باشد. این نگاه، امروز هم در قالب موزه‌ای عمومی برای بازدیدکنندگان ادامه یافته است. امروز پس از گذشت سال‌ها، این حمام به عنوان موزه مردم‌شناسی که روایتگر زندگی روزمره، پوشش، آیین‌ها و سنت‌های مردم مشهد و خراسان است همچنان تحت نظارت آستان قدس رضوی اداره می‌شود.
اداره موزه‌ها زیر چتر آستان
موزه مردم‌شناسی مشهد یکی از چندین موزه‌ای است که زیر نظر معاونت موزه‌ها و گنجینه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی فعالیت می‌کند. این اداره با هدف حفظ و معرفی میراث فرهنگی و تاریخی، مجموعه‌ای از موزه‌ها را در حرم مطهر مدیریت می‌کند؛ از جمله موزه قرآن و نفایس، موزه فرش، موزه تاریخ حرم و همین موزه مردم‌شناسی. هر یک از این موزه‌ها، بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی مشهد را روایت کرده و در کنار زیارت، تجربه‌ای فرهنگی و آموزشی برای زائران و گردشگران فراهم می‌کنند. یکی از ویژگی‌های موزه مردم‌شناسی مشهد، دسترسی آسان آن برای عموم مردم و زائران است. موقعیت مکانی آن در نزدیکی حرم مطهر رضوی، در ضلع غربی صحن پیامبر اعظم(ص) خروجی باب‌الهادی(ع) سبب شده زائران و گردشگران داخلی و خارجی به‌راحتی از آن بازدید کنند. برنامه‌های آموزشی، تورهای فرهنگی و نمایشگاه‌های موقت، ازجمله فعالیت‌هایی هستند که موزه برای افزایش تعامل با مخاطبان برگزار می‌کند.
عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های معاونت موزه‌ها و گنجینه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی درخصوص بازدید از موزه مردم شناسی می‌گوید: «متوسط هزارو۵۰۰ نفر در ماه از موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی بازدید می‌کنند که از این تعداد حدود ۶۰ نفر خارجی هستند». او می‌افزاید: «زمان بازدید از موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۸ تا ۱۲:۳۰ و روزهای پنجشنبه از ساعت ۸ تا ۱۱:۳۰ است. جمعه‌ها و روزهای تعطیل نیز موزه مردم‌شناسی بسته است. البته حسب درخواست‌های مکرر علاقه‌مندان به بازدید از بناهای تاریخی و به منظور تسهیل و فراهم کردن فرصت بیشتر برای بازدیدکنندگان ارجمند، گروه‌های متقاضی می‌توانند با هماهنگی قبلی، بازدید از بنای تاریخی حمام مهدی قلی‌بیک (موزه مردم‌شناسی) در شیفت بعدازظهر و ایام تعطیل را تجربه کنند».
روایت ملموسی از مردم‌شناسی
حمام مهدی قلی بیک امروز موزه‌ای زنده است که در آن، مردم‌شناسی از دل سنگ و بخار، به روایت ملموس بدل شده است. این حمام صفوی با معماری بی‌نظیر ایرانی، از همان لحظه ورود، بازدیدکننده را به سفری در دل تاریخ می‌برد. دالان ورودی با پیچ‌وخم‌هایش، پله‌هایی که به هشتی می‌رسند و نقشه‌ای که بر دیوار نصب شده تا مسیر گردش در بخش‌های مختلف را نشان دهد، همه حکایت از دقت و احترام به تجربه بازدیدکننده دارند. در بخش سربینه، سقف گنبدی با نقوش رنگارنگ و کاشی‌کاری‌های چشمنواز، گچ‌بری‌های ۲۸ لایه و نقاشی‌هایی از رستم و سهراب تا چهره‌های مردمان عادی، فضایی خلق کرده‌اند که هم زیباست و هم پرمعنا. قوس‌های پنج و هفت‌شاخ‌بزی، برگرفته از سبک معماری اصفهان، صفه‌های شاه‌نشین و رختکن و نورگیرهای گلجام که با زاویه تابش خورشید، بازی نور و سایه را در فضای حمام رقم می‌زنند، همه نشان از ظرافتی دارند که در طراحی این بنا به کار رفته است. هشتی یا میان‌در، با حوضی پرآب در دل خود، مکانی برای شست‌وشوی پا پس از خروج از گرمخانه بوده است. گرمخانه، قلب تپنده حمام، جایی است که استحمام در آن صورت می‌گرفته و حتی برای بیماران مسری، اتاقی جداگانه در نظر گرفته شده بود. سقف گنبدی و چهار ستون مستحکم، فضایی گرم و کاربردی را شکل داده‌اند که هنوز هم بوی تاریخ می‌دهد.
آشنایی با سبک زندگی، باورها و آیین‌های مردم گذشته
آتشخانه با طراحی هوشمندانه‌اش، وظیفه تأمین گرمای حمام را بر عهده داشته؛ به‌گونه‌ای که دود حاصل از سوختن هیزم‌ها به‌راحتی خارج و گرما از کف به تمام بخش‌ها منتقل می‌شده است. چاله‌حوض، با ابعاد بزرگ‌تر نسبت به حمام‌های مشابه، مکانی برای آبتنی و آرامش بوده است؛ جایی که شاید صدای خنده کودکان و گفت‌وگوی مردان هنوز در دیوارهایش طنین‌انداز باشد. امروز که این حمام تاریخی به موزه مردم‌شناسی مشهد تبدیل شده؛ با بهره‌گیری از شیوه‌های نوین نمایش، زندگی روزمره مردم خراسان را در قالبی ملموس و آموزشی به تصویر می‌کشد. غرفه‌هایی با اشیای ۴۰۰ ساله، از کمان‌های چوبی و لوازم حمام گرفته تا وسایل آرایش، پوشاک سنتی، ابزار روشنایی و آیین‌های حنابندان، همه در خدمت شناخت فرهنگ عامه قرار گرفته‌اند. تمامی این اشیا، از دوره صفویه وقف امام رضا(ع) شده‌اند و امروز در این موزه نگهداری می‌شوند تا علاقه‌مندان به تاریخ و تمدن ایران بتوانند از نزدیک با سبک زندگی، باورها و آیین‌های مردم گذشته آشنا شوند.
نقطه تلاقی تاریخ، فرهنگ و مردم‌شناسی
حمام مهدی قلی بیک، امروز دیگر نقطه تلاقی تاریخ، فرهنگ و مردم‌شناسی است. موزه‌ای که از دل یک وقف‌نامه صفوی، به بستری برای شناخت هویت مردم خراسان بدل شده است. در روز ملی مردم‌شناسی شاید هیچ مکانی بهتر از این موزه نتواند مفهوم «شناخت مردم» را به تصویر بکشد. جایی که بخار گرم حمام، هنوز هم در دل سنگ‌ها جریان دارد و روایت زندگی مردم، در سکوت کاشی‌ها شنیده می‌شود.
نظر شما