پس از چندین دهه تقابل و سوء استفاده گسترده بشر از محیط زیست و برتری این تفکر در جهان که به هر نحو باید از محیط زیست در جهت توسعه استفاده کرد، بشر بالاخره متوجه عواقب بسیار خطرناک صدماتی که به محیط زیست وارده کرده، شده است.

تشکیل نهادهای بین‌المللی و سازمان‌های مردمی متعدد برای حفاظت از محیط زیست و امضای توافق‌نامه‌های بین‌المللی متعدد(اگرچه بسیاری از دولت‌ها به این تعهدات پایبند نیستند) نشان دهنده توجه جهانی به مراقبت از محیط زیست است؛ اما نگاه اسلام به محیط زیست چگونه است؟ آیا اسلام در قبال محیط زیست سکوت کرده یا آموزه‌هایی در این زمینه دارد که متأسفانه مورد غفلت قرار گرفته است؟

بخشی از درس گفتارهای حجت‌الاسلام سلمان بهجتی‌اردکانی، پژوهشگر محیط زیست در اسلام خصوص «هوای پاک» را در ادامه می‌خوانید.

یکی از مواهب حیاتی الهی برای انسان‌ها و تمام موجودات زنده هوای پاک و تمیزی است که خداوند در اختیار تمامی موجودات زنده قرار داده است اما فعالیت‌های بشری و صنعتی گاهی به گونه‌ای رقم می‌خورد که هوا را آلوده می‌کند. خداوند در آیه ۱۵ از سوره مبارکه سبأ می‌فرماید: «لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ؛ و برای (اولاد و قوم) سبا در وطنشان (سرزمین یمن و شام) از راست و چپ (جنوب و شمال) دو سلسله باغ و بوستان آیتی (از لطف و رحمت حق) بود (همه پر نعمت و به آنها گفتیم که) بخورید از رزق خدای خود و شکر وی به جای آرید، که مسکنتان شهری نیکو و پر نعمت است و خدای شما غفور (و مهربان) است.».

خداوند در این آیه شریفه یک شهر پاک را معرفی و این شهر را مدح و در بیان ستایشگری و ویژگی‌های مثبت چنین شهری برمی‌آید و لذا از آن به «بلده الطیبه» تعبیر می‌کند. سؤال این است که چگونه این شهر پاک شده است؟ در خود آیه پاسخ داده شده است که «جَنَّتَانِ عَنْ یَمِینٍ وَشِمَالٍ» راست و چپ این شهر یا به تعبیری جای جای این شهر فضای سبز و درختان است.

به بیان دیگر شهر پاک شهری است که در حصاری از فضای سبز قرار دارد. اما آیا چنین شهری می‌تواند هوای آلوده داشته باشد و به شهر پاک متصف شود؟ آیا شهر پاک می‌تواند از خاک و زمینی آلوده برخوردار باشد؟ آیا شهر پاک آب آلوده دارد؟ اگر هوا آلوده باشد ما دارای شهری پاک نخواهیم بود چراکه این آلودگی به زمین، خاک، گیاهان و حیوانات هم منتقل و مستقیم و غیر مستقیم وارد بدن انسان‌ها شده و آلودگی‌ها، سموم و میکروب‌ها و حیات بشر را به مخاطره می‌اندازد.

امروزه ثابت شده است که آلودگی‌های هوا عمر بشر را کوتاه می‌کند و بسیاری از امراض، بیماری‌ها و مشکلات را در پی دارد. در حالی که قرآن کریم فرموده است «وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ؛ و زمین را برای مردم نهاد»(آیه ۱۰ سوره الرحمان) یعنی زمین برای تمام بشر است و همه انسان‌ها حق دارند از این زمین، زمینی که همراه با جو است و هوای پاک اطراف آن را فراگرفته، بهره‌ ببرند.

همه انسان‌ها حق استفاده از هوای پاک را دارند، لذا فعالیت‌های صنعتی باید به گونه‌ای باشد و باید از ابزارها و فناوری‌هایی استفاده شود که کمترین آسیب به محیط زیست و کمترین نوع آلودگی و ایجاد آلایندگی را داشته باشد.

مرحوم علامه حلی حدود ۷۰۰ سال پیش این مسئله را مطرح کرده‌اند که آیا شخصی می‌تواند در بازاری که محل عبور و مرور مردم است کارگاه آهنگری تأسیس کند؟ فقیه شیعه در آن زمان به این مطلب توجه و دقت نظر کرده که آهنگری که موجب ایجاد آلودگی هوا، حرارت و بوی بد می‌شود، نباید در محل تردد و تجمع مردم وجود داشته باشد.

در متون فقهی دیگر نیز آمده است که تولید و انتشار دود و بوی بد که سبب آزار مردم می‌شود به لحاظ شرعی مجاز نیست و اگر به موجودات و انسان‌ها آسیب وارد کنند، حرام است.

امیدواریم مسئولان، صنعتگران و صاحبان صنایع در راستای کاهش آلایندگی هوا تلاش و عموم مردم به این مسئله مهم توجه کنند و اینگونه نشود که آلودگی هوا به گونه‌ای رقم بخورد که وزر و وبال آن به گردن ما بماند.