فرهاد میرزا، ملقب به «معتمدالدوله»، فرزند پانزدهم عباس میرزا و نوه فتحعلی‌شاه قاجار است که از ادیبان، شاعران، مجتهدان و رجال سیاسی قرن سیزدهم هجری، به شمار می‌آید. او از شاهزادگان قاجار بود که شخصیتی علمی و فرهنگی به شمار می‌آمد و تاریخ، جغرافیا و زبان انگلیسی را به خوبی می‌دانست و در علوم حوزوی نیز به درجه اجتهاد رسیده بود.

از آغاز جوانی علاقه فراوانی به کسب دانش های گوناگون و افزایش مهارت و توان علمی خویش داشت و در این راه کوشش بسیار کرد. این تلاش و جدیت از او ادیبی فاضل و مورخی کامل ساخت و به چنان مرتبه ای از علم رسید، که یکی از بزرگ ترین دانشوران دوره ناصرالدین شاه قاجار محسوب می شود .ایشان دستی بر قلم داشت و شعر نیز می‌گفت. از او کتاب‌های مذهبی، ادبی و سفرنامه بر جای مانده است.

فرهاد میرزا تحت تربیت و آموزش میرزا عیسی قائم مقام فراهانی حسینی، ملقب به میرزا بزرگ و سید الوزرا، صدر اعظم مقتول که از مفاخر منشیان و نویسندگان و ادبا و وزراء کشور بود، قرار گرفت و حدّت ذهن، حافظه قوی، دقت نظر، حسن سیاست، کیاست و زیرکی وی، اسباب رشد اجتماعی او را فراهم آورد و مورد اعتماد طبقات مختلف قرار گرفت، از این رو ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۸ ه. ق، برای فرهاد میرزا، لقب معتمدالدوله را برگزید.

از فرهاد میرزا، چند تالیف علمی و ادبی به‌جا مانده است که از مهم‌ترین آنها، می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:

۱.قمقام زَخّار و صمصام تَبّار:

۲. هدایة السبیل وکفایة البدیل: این کتاب، سفرنامه حج معتمدالدوله است.

۳. روزنامه سفر فارس: سفرنامه وی به فارس است.

۴. جام جم: ترجمه اثری جغرافیایی از ویلیام پیناک که فرهاد میرزا، آن را به ناصرالدین‌شاه تقدیم کرده است.

۵. فرهنگ جغرافیایی ایران.

۶. نصاب انگلیسی به فارسی: شامل دو هزار کلمه.

۷. زنبیل: اثری ادبی به سبک کشکول شیخ بهایی.

۸. کنز الحساب: ترجمه خلاصة الحساب شیخ بهایی.

سرانجام فرهاد میرزا در سال ۱۳۰۵ ه. ق، در تهران از دنیا رفت. جنازه‌اش را یک سال بعد از فوت، به کاظمین منتقل کردند و در مقبره فرهادیه در باب المراد آستان کاظمین (علیهماالسّلام)، به خاک سپردند.

کتاب گرانسنگ قمقام زخار

محتوای کتاب قمقام را می‌توان در هفت محور تقسیم‌بندی کرد:

امویان و مسائل مربوط به معاویه و امام حسن(ع)، کوفه و امرای آن و قتل سران (حجر بن عدی و...).

یزید و حکومت وی، بحث بیعت، مسلم و شهادت وی و دیگر گروه‌های شیعه.

حرکت امام حسین(ع) به سمت کوفه، حر، کربلا، عاشورا، شهادت اصحاب و یاران و خود حضرت.

آثار شهادت امام و اهل البیت، خطبه‌های حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) و مناظرات آنان با دشمن.

شهادت برخی از شیعیان در دفاع از امام حسین(ع) و عاقبت برخی از قاتلین امام، موضوع اهل بیت در شام و مدینه به همراه خطبه‌های آنان و اعمال یزید.

ذکر نامه‌نگاری‌های متعدد با یزیدیان از طرف ابن زبیر و ابن عباس و مدت عمر امام حسین و عقوبت قاتلین وی و معجزات، دعا، اشعار و فضایل زیارت کربلا و نام شهداء و قداست و تربت آن حضرت.

قیام توابین و قیام مختار (به طور مفصل)، عباسیان و رفتار آنان با مرقد امام حسین(ع)، اشعار عربی و فارسی

عنایت ویژه امام کاظم (ع) به فرهاد میرزا

نویسنده و پژوهشگر محترم جناب عماد زاده به نقل از کتاب منتخب التواریخ نقل نموده است که فرهاد میرزا در سال ۱۳۰۰ هجری صحن و رواق و گنبد و تزئینات حرم و صحن مقدس حضرت موسی بن جعفر و امام جواد(علیهما السلام) را به هزینه خود تعمیر نمود.

بعضی به او اشکال کردند که شما از جمله‌ی علما هستید و مؤلف کتب قمقام و... غیره می‏ باشید؛ چرا یکصد هزار تومان (معادل یکصد هزار مثقال طلا) از اموال خود را در راه ساخت حرم، مصرف نمودید؟

پاسخ گفت: ثروتمندان، دارایی خود را در بانکها ذخیره می‌کنند و من دارایی خود را در بانک حضرت موسی بن جعفر و حضرت جواد(علیهما السلام) و در بانک حضرت سید الشهدا(ع) و در کتاب قمقام پس انداز کرده‌ام.

فرهاد میرزا در سال ۱۳۰۵ در تهران مریض شد و چون در وقت احتضارِ وی، اکثر بزرگان در اطراف او جمع شدند، فرمان سکوت داد و گفت: از جمله وصایای من این است که: پس از مرگم، مرا غسل و کفن کنید و به هر تشریفاتی که مایلید در تهران و شهرهای دیگر تشییع نمایید و مرا در کاظمین، در حجره‌ی شخصی‏ای که در صحن حضرت موسی بن جعفر(ع) برای خود ساخته‏ام دفن نمایید و به فرزندان خود گفت: می‏دانم که اگر مردم مطلع شوند، در بغداد برای من تشییع بی‏ نظیری بر پا خواهد شد، در این صورت من از حضرت موسی بن جعفر(ع) خجالت می‏کشم و دوست دارم تشییع من مثل تشییع موسی بن جعفر(ع) غریبانه باشد!

لذا هنگامی که به نزدیک بغداد رسیدید، جنازه‌ی مرا بر روی تخته پاره‏ ای بگذارید و آن را چهار نفر حمال بدون هیچ تشریفاتی بردارند و به صورت یک نفر غریب دفنم کنید. فرزندان به دستور او عمل کردند، اما همین‌که به بغداد رسیدند، دیدند که به یک‌باره از سمت کاظمین جمعیت زیادی با عَماری و پرچم ها به استقبال جنازه آمدند.

فرزندانِ آن مرحوم سفارش آن بزرگوار را به مردم گفتند، اما متولی باشی (متولی حرم) گفت: این دستور حضرت موسی بن جعفر(ع) است. آن حضرت در خواب به من امر کردند که با جمعیت و تشریفات بروید و جنازه حاج فرهاد را بگیرید و با عزت تمام تشییع کنید.

منابع:

دانشنامه اسلامی

خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت ص۱۳

زندگانی چهارده معصوم عماد زاده، ص ۳۶۶