درباره عکس و عکاسی، مطالب زیادی بیان می شود مانند اینکه هدف از عکاسی تنها به ثبت لحظات شخصی محدود نمی‌شود یا عکس‌ها می‌توانند داستان‌هایی از گذشته را روایت کنند و به ما کمک کنند تا دنیای اطرافمان را بهتر درک کنیم. در حقیقت، عکس یک لحظه را ثبت و ثابت (فریز) می‌کند و آن لحظه، به داستانی از یک فرد، محیط، مکان، موضوع ، اتفاق و... تبدیل می شود.
چندی پیش، مراسم رونمایی از کتاب «عکاسان ارض اقدس (پیشینه عکاسی در حرم مطهر رضوی)» در کتابخانه مرکزی بارگاه مطهر امام رضا(ع) ، برگزار شد. به همین بهانه سراغ «مهدی حسامی دوغائی»، نویسنده این کتاب رفتیم. وی ۵۱ ساله و کارشناس ارشد رشته تاریخ بوده و۲۶ سال سابقه خدمت در سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی را دارد . او هم اکنون کارشناس اسناد تصویری دراین سازمان است. آنچه در ادامه می خوانید، بخش هایی از سخنان وی در گپ و گفت صمیمانه با خبرنگار روزنامه قدس است.
به عنوان یک کارشناس اسناد تصویری، ابتدا درباره مقوله عکاسی و تصویربرداری مربوط به بارگاه مطهر رضوی و مشهد قدیم توضیح دهید.
وجود بارگاه مطهر امام رضا(ع) در شهر مشهد و تاثیر مستقیم آن بر اوضاع سیاسی، اجتماعی این شهر و همچنین ایران، سبب شده که تصویرگران زیادی در قالب نقاش و عکاس راهی این دیار شوند و اسناد تصویری ارزشمندی از این شهر و این مکان مقدس یعنی حرم منور رضوی ثبت کنند. اهمیت شهر مشهد نیز باعث شد تا از همان دهه های نخست ورود عکاسی به ایران، عکس هایی از مشهد توسط عکاسان گرفته شود.
با وجود محدودیت هایی که برای عکاسی و عکاسان در حرم مطهر وجود داشت، عکس های نفیسی از آن دوره بر جای مانده است. اما به دلیل برخی مسائل، عکاسان به ویژه عکاسان خارجی در عکس برداری از حرم مطهر با مشکلاتی روبه رو بودند. سیاحانی همچون «وامبری» و «مک گرگر» که به این شهر سفر کردند از ممنوعیت ورود به حرم مطهر امام هشتم(ع) سخن گفته اند. بر همین اساس عکس برداری از حرم مطهر با محدودیت هایی رو به رو بوده است.
معمولا عکس هایی که امروزه از سیاحان خارجی بر جای مانده، بیشتر دورنمای حرم مطهر است و از رواق ها و صحن ها، عکس چندانی گرفته نشده است. ممنوعیت عکاسی برای افراد خارجی در دوره پهلوی نیز ادامه داشت و تا سال های اخیر نیز ادامه پیداکرد.
الا ماریار(۱۹۰۳-۱۹۹۷ (Ella Maillartجهانگرد و روزنامه نگار سویسی که همزمان با شروع جنگ جهانی دوم راهی افعانستان شد، در مسیر خود، مدت کوتاهی در شهر مشهد اقامت داشت. وی به ممنوعیت ورود دوربین عکاسی به حرم مطهر امام رضا(ع) اشاره دارد و در این زمینه می گوید: «... من و کریستنا پیاده به سوی حرم مقدس روانه شدیم. دوربین های عکاسی مان را زیر بغل قایم کرده بودیم، چون که مجوز لازم برای عکس گرفتن نداشتیم....(ماریا،۱۶۹،۱۳۷۸).».
این وضعیت در مورد عکاسان داخلی در آن دوران چگونه بوده است؟
در مورد عکاسان داخلی هم اگر چه مجوز ورود به حرم مطهر برای ایشان صادر می شد، اما هزینه های سرسام آور عکاسی از جمله چاپ و ظهور،حمل ونقل دوربین های عکاسی سنگین و حجیم، تهیه شیشه های عکاسی، ناآشنائی با این هنر و مالیات سنگین عکاسی و.... سبب شد که عکاسی از گستردگی بالایی برخوردار نباشد. جالب است که بدانید مالیات عکاسی در خراسان در سال۱۳۲۹ قمری یعنی در ۱۱۷ سال پیش، مبلغ بیست تومان در سال بوده است و برای کتابفروشی این مبلغ پنج تومان در سال تعیین می شد. برای شغل مطبعه (چاپخانه) سنگی سربی ، این مبلغ شصت تومان در سال بوده است. بنابراین به دلایل بیان شده و بالا بودن مالیات عکاسی و برخی دلایل دیگر، تعداد کم و اندکی از عکاسان ایرانی در دور قاجاریه و به ویژه در شهرستانهای ایران ، دیده می شوند. اما با این حال، عکس ها و تصاویری از حرم مطهر و مشهد مقدس، از دوره قاجار تاکنون به یادگار مانده که حاصل هنر عکاسان ،سیاحان و نقاشان است و برای آشنایی دقیق با اینکه چه کسانی از حرم مطهر و شهر مقدس مشهد عکس و تصویر تهیه کرده اند، تصمیم گرفته شد تا این افراد به همراه برخی از نمونه کارهایشان معرفی شوند. در حقیقت این کتاب حاصل تجربیات کاری و مطالعات جانبی‌ام در زمینه تاریخ هنر و صنعت عکاسی در خراسان به‌طور خلاصه و درزمینه مشهد و آستان قدس رضوی به‌طور مفصل، از دوره قاجار تا کنون، است.
وجه تمایز یا ویژگی خاص کتاب شما نسبت به بقیه آثار مرتبط با معرفی تاریخ عکاسی و عکاسان مشهد و خراسان که تاکنون منتشر شده است در چیست؟
ابتدا باید به یک موضوع مهم اشاره کنم و آن اینکه خراسان و مشهد پذیرای نخستین عکاسان حرفه‌ای بوده و از طرف دیگر، عکاسان توانمندی در این خطه پرورش یافته‌اند و از این عکاسان، اسناد تصویری ارزشمندی در مرکزاسناد آستان قدس رضوی به یادگارباقی مانده است. ضمن اینکه بی‌تردید، عکاسان مشهد، نقش مهمی در بازیابی هویتی و تاریخی این شهر مقدس داشته و دارند. به عبارتی، اگر تلاش و فعالیت این عکاسان نبود ، اطلاعاتی از مشهد قدیم برای نسل امروز، باقی نمی‌ماند ، همانگونه که اگر تلاش و هنر عکاسی آنان نباشد، اطلاعاتی از مشهد فعلی برای نسل آینده هم باقی نخواهد ماند.
در رابطه با تاریخ عکاسی و عکاسان مشهد و خراسان، تاکنون آثار کمی به رشته تحریر درآمده است.آنچه پیش تر منتشر شده، مربوط به عکس ها و تصاویر بوده و کمتر از عکاسان، سخن به میان آمده است. به عنوان مثال نسرین ترابی در کتاب «عکاسخانه ایام»، به معرفی ۱۳۰ عکس از خراسان در دوره قاجار و پهلوی به همراه موضوع عکاسی زیارتی در مشهد پرداخته است.
بهزاد نعمتی و الهه محبوب در کتاب « گزیده عکس های تاریخی موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، جلد اول - رجال»، فقط در مقدمه، اشاره ای کوتاه به تاریخ عکاسی ایران، مشهد و آستان قدس رضوی داشته اند. در واقع کتاب مزبور ، معرفی عکس های رجال دوره قاجاربوده است. ضمن اینکه نعمتی در جلد دوم این اثر، عکس های اماکن مشهد و خراسان را معرفی کرده است. احمد ماهوان در کتاب«مشهد قدیم در نگاه تصاویر» یا «عکس های تاریخی مشهد از دوران قاجاریه- جمهوری اسلامی» بیشتر جنبه عمومی داشته و مانند آثار قبلی بیشتر معرفی عکس و تصویربوده است. کتاب های دیگری همچون« صحن سپیده» اثر اسماعیل عباسی ، «در جستجوی هویت شهری مشهد» اثر علیرضا رضوانی، «مشهد شهر بهشت» اثر موسسه آفرینش های هنری آستان قدس و شهرداری مشهد، «مشهد قدیم»اثر فرشاد ابریشمی و.... بیشتر به معرفی عکس پرداخته اند و کمتر زندگی نامه عکاسان را در نظر داشته اند ، اما در کتاب «عکاسان ارض اقدس» تلاش شده تا هر گونه تصویر چه در قالب نقاشی و چه عکاسی از مشهد و به ویژه حرم مطهر رضوی به همراه خالق اثر (عکاس یا نقاش) معرفی شوند.
با این توضیحاتی که گفتید، روند مطالعاتی و تحقیقاتی شما برای انتشار این اثرچگونه بوده است؟
ابتدا سفرنامه ها و گزارش های مربوط به سیاحان خارجی و ایرانی از قرن چهارم هجری قمری تا اواخر دوره پهلوی اول مورد بررسی قرار گرفت تا سیاحانی که نقاشی و تصویری از مشهد و حرم مطهر امام رضا(ع) تهیه کرده اند در این کتاب معرفی شوند.
در مرحله دوم، اسناد مکتوب به عکاسان مشهد و آستان قدس مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت ۳۵ برگ سند با موضوعات مختلف از جمله قرارداد عکاسان با آستان قدس ، پرداخت حقوق و مزایا به عکاسان رسمی و مقاطعه کار، خرید دوربین و تجهیزات عکاسی، احکام استخدامی و فیش حقوقی تحت عنوان عکاس یا عکاس باشی در آستان قدس و... مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت که بر اساس سیر تاریخی شان در متن این اثر به آنها اشاره شده است.
در مرحله سوم، مصاحبه عکاسان مرتبط با آستان قدس در فاصله زمانی سالهای ۱۳۲۰ شمسی تا سالهای اخیر، مورد مطالعه قرار گرفت و از آنها به عنوان مطالب ارزشمندی از سیر تاریخ عکاسی آستان قدس و مشهد به صورت گزارش و خاطرات ارزشمند در نگارش این اثر استفاده شد.
درمرحله چهارم، عکس های آرشیوی مرکز اسناد آستان قدس رضوی به تعداد ۴۰هزار(چهل هزار) فایل تصویری مورد بررسی قرار گرفت که در نهایت بنا به سیرتاریخی ورود عکاسان به مشهد تعداد۱۵۰ قطعه عکس با موضوع مشهد و محوریت حرم امام رضا(ع) و بافت پیرامون آن از دوره قاجار تا سالهای اخیر و ۴۰ فایل تصویری در قالب نقاشی ، تصویر ذهنی و عکس در متن سفرنامه ها به صورت جداگانه اسکن شد و همراه با شناسنامه تصویری در متن کتاب مورد استفاده قرار گرفت.
لازم به ذکراست که تعداد ۳۷ فایل تصویری مربوط به نقاشان و عکاسان هم به صورت جداگانه همراه با معرفی هریک از این افراد در متن کتاب ارائه شد، اما متاسفانه تصاویر فردی تعدادی از این نقاشان و عکاسان پیدا نشد.
کتاب به دو فصل تقسیم بندی شد. در فصل نخست به ترتیب تاریخی، نقاشان و عکاسانی که از حرم مطهر در دوره قاجار تصویر تهیه کردند معرفی شده اند. در این زمینه و درجهت معرفی هر شخص، نمونه کار وی نیز آورده شده است و در فصل دوم هم عکاسانی که در دوره پهلوی و انقلاب اسلامی از حرم مطهر عکس گرفته اند، معرفی شده اند. با توجه به اینکه در دوران بعد از انقلاب اسلامی ،عکس های فراوانی از حرم مطهر و مشهد گرفته شده است ، دراین بخش تنها از عکاسانی یاد کرده ایم که به طور رسمی، کارمند آستان قدس رضوی بوده وبابت عکس برداری از حرم مطهر و مراسم آن استخدام شده اند.
همچنین برای شناسائی تاریخ عکس ها، تلاش فراوانی صورت گرفته است، چرا که غالب عکس ها بدون تاریخ بوده و با مطالعه اسناد و منابع مختلف سعی شد حداقل زمان تقریبی آن شناسایی شود.
شایان ذکر است در این کتاب علاوه بر معرفی عکاسان خارجی و یا عکاسان ایرانی معروف، با عکاسان آستان قدس رضوی ، نحوه فعالیت و شیوه عکاسی ، نحوه قرارداد عکاسان با آستان قدس ، موقعیت و جایگاه عکاسان داخلی و خارجی شاغل در آستان قدس رضوی و... آشنا می شویم.
نظر شما