برخی بر این باور هستند وزش بادهای شدید؛ گرد و خاک کشورهای عراق و عربستان را به نواحی غربی و جنوب غربی ایران رسانده و شاخص کیفیت هوا را به مرز «بسیار ناسالم» و حتی «خطرناک» سوق داده است.
البته در مقابل نیز برخی معتقد هستند بعضی دستگاه‌ها در زمینه مقابله با ریزگردها و خشک شدن تالاب‌ها دچار ترک فعل شده‌اند و به وظایف خود در این زمینه عمل نکرده‌اند.
درباره مجموعه این مسائل با دکتر حمیدرضا عظیم‌زاده، عضو هیئت علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی دانشگاه یزد به گفت‌وگو نشستیم.
منشأ محیطی و صنعتی گرد و غبار
وی با بیان اینکه گرد و غبار نوعی از ذرات جامد است که در هوا پراکنده می‌شود و ممکن است با چشم مسلح یا غیرمسلح قابل رؤیت باشد، اظهار می‌کند: این ذرات عمدتاً دارای اندازه کوچک‌تر از ۱۰۰ میکرون (قطر تار موی انسان) است و از ذرات گرد و غبار آن‌هایی که کوچک‌تر از ۱۰ میکرون (یک دهم قطر تار مو) باشند برای سلامتی انسان و موجودات زنده زیانبار هستند.
دکتر عظیم‌زاده با اشاره به اینکه ذرات ۲/۱ تا ۲/۵ میکرون در بینی و حلق باقی می‌مانند اما ذرات کوچک‌تر از ۲/۵ میکرون به درون ریه نفوذ می‌کنند، می‌افزاید: در این میان بخش کوچک‌تر از یک میکرون از ریه به خون وارد می‌شود، لیکن ذرات کوچک‌تر از ۲/۵ میکرون دارای اهمیت بوده و برای سلامتی انسان خطرناک هستند و آنچه در تابلوهای کنترل آلودگی هوا در سطوح شهری با عنوان PM۲.۵ ملاحظه می‌شود منظور همین بخش ذرات است.
عضو هیئت علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی دانشگاه یزد ادامه می‌دهد: از طرفی ذرات گرد و غبار موجود در اتمسفر کشور دارای دو منشأ محیطی و صنعتی هستند. در خصوص منشأ محیطی گرد و غبار ممکن است از مناطق غبارخیز داخل کشور و یا خارج کشور باشند. علاوه بر آن در حال حاضر در استان‌های کشور بیش از ۵۷۹ شهرک صنعتی و ۴۷۸ ناحیه صنعتی وجود دارند که منشأ گرد و غبار صنعتی هستند .
وی تصریح می‌کند: محیط طبیعی کشور در وسعتی افزون بر ۳۰ میلیون هکتار کانون تولید گرد و غبار با شدت‌های مختلف از کم تا زیاد است. این مناطق به دلیل فراخشک و خشک بودن، حاکمیت باد، عدم رعایت آمایش سرزمین در توسعه کشاورزی و صنایع آب‌بر، تغییر کاربری اراضی و تخریب پوشش گیاهی و سنگفرش بیابانی، تغییر در رژیم هیدرولوژیکی دشت‌ها ناشی از ساخت سد و عدم رعایت حقابه دشت‌ها در دهه‌های گذشته دارای کلاس‌های بالاتری از شدت غبارزایی شده‌اند.
نقش ترکیه در گرد و غبارهای اخیر
وی خاطرنشان می‌کند: از منظر منشأیابی گرد و غبار خارج از کشور نیز کشورهای عراق و عربستان سعودی دارای سطوح قابل توجهی از کانون‌های بحرانی گرد و غبار هستند. کشور عراق افزون بر ۲۳ میلیون هکتار و عربستان سعودی حدود ۹۲میلیون هکتار از کانون‌های بحرانی گرد و غبار را دارند. از این رو کانون‌های منشأ گرد و غبار خارج از کشور که ایران را محاصره کرده‌اند در ماه‌های مختلفی از سال فعال شده و گرد و غبار زیادی را روانه کشور می‌کنند.
عظیم‌زاده درباره منشأ گرد و غبار ۲۴ فروردین ۱۴۰۴ که استان‌هایی نظیر خوزستان، بوشهر و ایلام را با بحران مواجه کرد، بیان می‌کند: این گرد و غبار از کشورهای عربستان و عراق به سمت ایران روانه شد که معمولاً در بهار دارای شدت فعالیت زیادی است و می‌تواند بخش‌های وسیعی از ایران را تحت تأثیر قرار دهد.
وی به نقش ترکیه در گرد و غبارهای اخیر اشاره کرده و ادامه می‌دهد: پروژه جی‌اِی‌پی با ساخت دو سد در کشور ترکیه شامل سد ایلسو روی رودخانه دجله با حجم ۱۰/۴ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۰ و سد آتاتورک روی فرات با حجم ۴۸/۷ میلیارد مترمکعب که تقریباً با حجم کل آب سدهای ایران برابری می‌کند، آثار جبران‌ناپذیری بر اکوسیستم‌های ایران، سوریه و عراق دارد و کاهش آب‌های سطحی دجله و فرات سطوح خشک وسیعی را ایجاد کرده است. از این رو با کاهش آب‌گیری، دجله و فرات خشک شده و همچنین بخش قابل توجهی از سطوح دو کشور عراق و سوریه به دلیل مجاورت در منطقه جنگی و رها شدن اراضی کشاورزی، کانون‌های جدیدی از گرد و غبار را شکل داده است که در فصول مختلف این گرد و غبارها شدت یافته و به استان‌های ایران که با این کشورها همسایه هستند منتقل می‌شود. از طرفی ایجاد این سد در بالادست فرات و دجله موجب کم شدن حقابه تالاب هورالعظیم خوزستان شده که مجموعه این عوامل سبب افزایش گرد و غبارها در غرب و جنوب غربی ایران شده است.
عضو هیئت علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی دانشگاه یزد خاطرنشان می‌کند: علاوه بر کانون‌های ذکر شده، مناطق غبارخیزی نیز در ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، امارات و عمان قرار دارند که در بخش‌هایی از سال با توجه به جهت بادهای فرسایش‌زا می‌تواند شدت غبارناکی کشور را افزایش دهد. بنابراین با توجه به تهیه مستندات علمی و نقشه‌های منشأیابی گرد و غبار خارج از کشور، ضرورت دیپلماسی فعال در زمینه عملیات اقدام با شعار تفکر جهانی در کنترل منشأ گرد و غبار و اقدام محلی بیش از پیش احساس می‌شود.
عظیم‌زاده با بیان اینکه بدین لحاظ با توجه به تهیه گزارش‌ها و نقشه‌های منشأیابی گرد و غبار در داخل و خارج کشور توسط ستاد ملی سیاست‌گذاری گرد و غبار در دو بخش لازم است تا اقدام شود، تصریح می‌کند: ابتدا باید برنامه اجرایی اقدام ملی در هر استان با توجه به شرایط و اولویت‌های استانی در زمینه مواجهه با گرد و غبار تدوین و سپس با به کارگیری دیپلماسی آب و به کارگیری روش‌های کنترل منشأ گرد و غبار، از تجربیات کشورهای پیشرو در این زمینه در قالب تدوین برنامه اقدام منطقه‌ای کنترل گرد و غبار استفاده شود.
میزان خطرناک بودن گرد و غبارهای صنعتی
وی ادامه می‌دهد: نکته اساسی و مهم دیگری که در مورد گرد و غبار کشور وجود دارد و در این زمینه باید به آن توجه داشت این است که ماهیت گرد و غبارهایی که با منشأ محیطی ایجاد می‌شود با گرد و غبارهایی که با منشأ صنعتی به وجود می‌آید، از نظر دو ویژگی اندازه ذرات و ترکیب شیمیایی دارای تفاوت اساسی است. گرد و غبارهای با منشأ محیطی به طور عمده در طیف ذرات درشت و ترکیبی مشابه محدوده منشأ یا برداشت این ذرات است، در حالی که گرد و غبارهای صنعتی و معدنی و ناشی از زندگی شهری دارای سهم بیشتری از ذرات ریزتر (کوچک‌تر از ۲/۵ میکرون) و ترکیب شیمیایی غنی از آلاینده‌های خطرناک هستند.
استاد دانشگاه یزد می‌افزاید: از آنجا که ذرات درشت گرد و غبار با چشم غیرمسلح قابل رؤیت است و در محدوده‌های منطقه‌ای و کشوری قابل رؤیت است، بنابراین توجه را به خود معطوف می‌دارد. در حالی که آثار زیانبار گرد و غبار با منشأ صنعتی و محیط‌های شهری به دلیل ریزتر بودن و تولید در محیط کمتر توجه را به خود جلب می‌کند، در حالی که خطرات بهداشتی و محیط زیستی به مراتب بیشتری دارد. مجاورت مناطق شهری و روستایی در کنار شهرک‌ها و مناطق صنعتی ارمغانی جز آلودگی ریزذرات مهلک گرد و غبار ندارد و این ارمغان سبب افزایش هزینه‌های گزاف در زمینه بهداشت و درمان می‌شود. از آنجا که توصیه عقل سلیم همواره بر شعار پیشگیری بهتر از درمان بوده لازم است هر گونه توسعه در کشور بر مبنای آمایش سرزمین منطبق بر معیارهای اکولوژیک باشد. توسعه لجام گسیخته و بی‌برنامه صنعت و معدن و کشاورزی با شعارهای اشتغال‌زایی مقصدی جز تخریب منابع حیاتی کشور و افزایش سطح کانون‌های دارای ظرفیت غبارخیزی نخواهد داشت.
نظر شما