در ششمین قسمت برنامه تلویزیونی «دارالعلم» که با اجرای محمدجواد استادی و حضور آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، استاد خارج فقه برگزار شد، بحث‌هایی ژرف، منظم و راه‌گشا درباره ماهیت فقه، دامنه آن و ظرفیت پاسخ‌گویی فقه به مسائل روز مطرح شد.
فقه چیست؟ تفاوت فقه با شریعت
گفت‌وگو با پرسشی بنیادین آغاز شد: فقه چیست و نسبت آن با شریعت چگونه است؟ آیت‌الله علیدوست در پاسخی بیان کرد: «شریعت» مجموعه گزاره‌های هنجاری دین است که از سوی خداوند نازل شده و معصوم از خطاست، در حالی که «فقه» دانشی است انسانی که با اتکا به منابع معتبر همچون قرآن، سنت، اجماع و عقل، در پی کشف و استنباط این شریعت است. او افزود: «شریعت خطاناپذیر است، اما فقه به دلیل بشری بودن فرایند استنباط، می‌تواند دچار خطا شود؛ با این حال، فتاوا در عمل معتبرند زیرا راه مطمئن‌تر دیگری در دسترس نیست». وی تصریح کرد: درک این تمایز، تأثیر بسزایی در تحلیل دقیق مسائل دینی و تنظیم رفتار دینی جامعه دارد.
گستره فقه؛ محدودیت یا شمولیت؟
یکی از مباحث کلیدی در این گفت‌وگو، بررسی دامنه فقه و نقش آن در زندگی اجتماعی معاصر بود. آیت‌الله علیدوست به دو دیدگاه عمده اشاره کرد: دیدگاهی که شریعت را تنها در محدوده عبادات و احکام فردی می‌داند و دیدگاهی که شریعت را شامل تمام شئون زندگی، از مدیریت اجتماعی تا مناسبات اقتصادی و حقوقی می‌بیند. او تصریح کرد: دامنه فقه به‌طور مستقیم تابع گستره شریعت است. اگر شریعت همه عرصه‌های زندگی را دربرگیرد، فقه نیز باید برای همه ابعاد زندگی پاسخگو باشد. وی افزود: «بحث گستره شریعت از قرن دوم هجری و زمان شاگردان ائمه معصومین(ع) آغاز شد و امروزه نیز همچنان ادامه دارد».
ظرفیت‌های فقه برای مواجهه با مسائل نو
در بخش دیگری از این برنامه، به چالش‌های فقه در پاسخ به مسائل نوپدید پرداخته شد. مسائلی مانند متاورس، هوش مصنوعی، قراردادهای جدید اقتصادی و موضوعات پیچیده اخلاق زیستی، نمونه‌هایی از این چالش‌ها هستند. آیت‌الله علیدوست تأکید کرد: فقه شیعه، باوجود محدودیت منابع اولیه، ظرفیت بالایی برای پاسخ‌گویی به تحولات معاصر دارد، مشروط بر اینکه ابزارهای استنباطی آن به‌درستی توسعه یابد و روش اجتهاد، به‌روز شود.
او با اشاره به تحقیقات خود در این زمینه، از پروژه‌هایی همچون «فقه و عقل»، «فقه و عرف»، «فقه و مصلحت» و «روش‌شناسی اجتهاد» نام برد که همگی در راستای تقویت توانایی فقه برای مواجهه با مسائل جدید نگاشته شده‌اند.
موضوع‌شناسی یا مصداق‌شناسی؟
آیت‌الله علیدوست در ادامه به نکته‌ای دقیق در فقه معاصر اشاره کرد: ضرورت تمایز میان موضوع‌شناسی و مصداق‌شناسی. او توضیح داد: تعیین موضوعات احکام الهی بر عهده شارع مقدس و استخراج آن از منابع دینی بر دوش فقیه است، اما تشخیص مصادیق موضوعات (مانند شناسایی انواع معاملات مدرن یا وضعیت‌های پزشکی پیچیده) نیازمند مشورت و بهره‌گیری از دانش کارشناسان حوزه‌های تخصصی است. وی تأکید کرد: امروز شناخت دقیق موضوعات، بدون رویکرد میان‌رشته‌ای ممکن نیست و فقه معاصر باید به این ضرورت پاسخ علمی دهد.
تحولات روش‌شناختی در فقه
در پایان گفت‌وگو، آیت‌الله علیدوست به تحول در ابزارها و روش‌های فقهی اشاره کرد. وی با تأکید بر اینکه اصول فقه باید توسعه یابد، گفت: «اصول فقه سنتی پاسخگوی همه نیازهای فقه امروز نیست. باید دفتر دوم و سوم اصول فقه تدوین شود تا فقه بتواند نظام‌های کلانی همچون اقتصاد اسلامی یا حقوق اجتماعی اسلام را استخراج کند».
او اضافه کرد: توسعه ابزارهای اجتهاد، استنباط نظام‌ها از منابع دینی و تقویت نقش عقل و عرف از جمله ضروریات فقه معاصر است. فقه نمی‌تواند در برابر تحول موضوعات جهان معاصر منفعل بماند؛ باید قدرت تفسیر و استنباط خود را ارتقا دهد تا همچنان در متن زندگی انسانی حضور مؤثر داشته باشد.
برنامه «دارالعلم» که در جوار بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) برگزار می‌شود، فرصتی ارزشمند برای بازخوانی سنت‌های علمی شیعه و تأملی نوین بر ظرفیت‌های توسعه علوم اسلامی در عصر حاضر است.
گفت‌وگو با آیت‌الله علیدوست نشان داد اگر فقه بتواند ظرفیت‌های پنهان خود را شکوفا کند، همچنان می‌تواند به عنوان یک دانش زنده و پویا، پاسخگوی نیازهای متحول دنیای امروز باشد. «دارالعلم» با چنین گفت‌وگوهایی می‌کوشد اندیشه‌ورزی دینی را در مسیر عقلانیت، نواندیشی و بازسازی تمدنی هدایت کند.
نظر شما