گنبد سلطانیه از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به شمار می‌رود و دومین گنبد بزرگ آجری جهان پس از گنبد کلیسای جامع فلورانس (سانتا ماریا دل فیوره) است.
رتبه سوم گنبدهای بزرگ جهان نیز به گنبد مسجد ایاصوفیه استانبول اختصاص دارد. گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد ایران است و نخستین نمونه گنبد دو پوسته در جهان به حساب می‌آید. این سازه در دوره ایلخانیان ساخته شده و با رنگ فیروزه‌ای و ارتفاعی بلند از فاصله دور دیده می‌شود.
گنبد سلطانیه در بزرگراه قزوین- زنجان در فاصله کمی از شهر زنجان و در مرکز شهر سلطانیه واقع شده است.
تاریخچه
«ارغون خان» چهارمین امپراتوری ایلخانی مغول، در زمان حکومت خود دستور داد شهر سلطانیه برای اقامت وی ساخته شود. این شهر در دوره ایلخانیان، پس از مراغه و تبریز، سومین پایتخت حکومت به حساب می‌آمد.
گنبد سلطانیه در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری (۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی) و در دوره حکومت سلطان محمد خدابنده (معروف به اولجایتو)، هشتمین سلطان مغول به ‌عنوان آرامگاه بنا شد. این حاکم ایلخانی از آیین پدری خود، شمنیسم، پیروی می‌کرد. شمنیسم یا شمن‌باوری نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ است که امروزه نیز در سراسر جهان پیروان بسیاری دارد. این پادشاه پس از مدتی به پیروی از مادر خود به دین مسیحیت روی آورد و نام خود را به نیکلاس (نیکولو) تغییر داد. اولجایتو کمی پس از تغییر دین، مریض می‌شود و نام خود را به «خربنده» تغییر می‌دهد؛ زیرا خرافه‌ای در میان اقوام پدری اولجیاتو (مغول‌ها) وجود داشت که طبق آن، قدرت حروف ابجد از خود اسم مهم‌تر بود. خربنده از نظر ارزش حروف ابجد با «سایه خاص آفریننده» هم‌ارزش است.
نقطه تحول در معماری اسلامی
پس از گذشت زمان و سلطان شدن اولجایتو، تحت‌ تأثیر یکی از همسرانش، علامه حلی و وزیرش شیخ فضل‌الله، مسلمان شد. وی پس از زیارت آرامگاه‌های حضرت علی(ع) و فرزندش امام حسین(ع) به مذهب شیعه روی آورد و نام خود را سلطان محمد خدابنده گذاشت. او آرامگاه سلطانیه را ساخت تا قبر حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) را به این بنا در سلطانیه منتقل کند.
سلطان محمد خدابنده به ‌دلیل مخالفت علمای شیعه موفق به انجام این کار نشد و در نهایت این بنا به‌ عنوان آرامگاه خود وی مورد استفاده قرار گرفت. سلطان محمد خدابنده در ۳۴ سالگی و دو سال پس از اتمام ساخت گنبد سلطانیه بر اثر بیماری جان خود را از دست داد. وی وصیت کرده بود او را در سردابه گنبد سلطانیه به خاک بسپارند.
گنبد سلطانیه از نظر حجم، سبک معماری خلاقانه، تزئینات، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، استفاده هوشمندانه از مواد و موضوعات خاص برای تزئینات و زیبایی‌شناسی نمونه‌ای منحصر به ‌فرد در معماری محسوب می‌شود و می‌توان آن را به‌ عنوان نقطه تحولی در توسعه معماری اسلامی در آسیای مرکزی معرفی کرد.