اسماعیل خان سنگسری از معاصران فتحعلی شاه بود، که برای جنگیدن به میدان نبرد ایران و روسیه در تبریز می‌رود. او در جنگ از طریق نامه با خواهرش زبیده خاتون و مادرش در ارتباط بوده است. در میان همین نامه‌ها داستانی از فرایند ساخت سقاخانه حرم رضوی و گوشه‌ای از جنگ ایران و روس برای ما بازگو و عیان می‌شود. رمان «آتون‌نامه» توسط محمد اسماعیل حاجی علیان درباره این شخصیت دوست‌داشتنی در تاریخ مشهد و حرم امام رضا(ع) به رشته تحریر درآمده که به تازگی از سوی انتشارات به نشر منتشر شده است.

به بهانه انتشار این اثر با نویسنده اثر به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

ساخت سقاخانه حرم رضوی در دوره قاجار

حاجی علیان در خصوص انگیزه نوشتن این رمان گفت: در دوران بچگی که با مرحوم پدرم به مشهد می‌رفتیم و همیشه می‌گفتیم اگر همدیگر را گم کردیم وعده گاهمان سقاخانه اسماعیل طلایی باشد. پدرم می‌گفت: اسماعیل طلا همشهری ما و حواسش به ما است. این در ذهنم مانده بود که این همشهریمان را پیدا کنم. خیلی دنبالش گشتم متأسفانه ما مستندنگاری خوبی نداریم و به سختی می‌شود در تاریخ رد کسی را پیدا کرد. سال دوم تحقیقاتم فهمیدم ۲ اسم در تاریخ وجود دارد؛ اسماعیل‌خان دامغانی و اسماعیل‌خان سنگسری. شک کردم نکند این دونفر یکی هستند. بعداً فهمیدم چون تولیت مولودخانه قاجار در دامغان بر عهده پدرشان طالب خان بوده، به این واسطه برخی‌ایشان را دامغانی هم می‌نامند. ۶ ماه طول کشید تا اطلاعاتم را درباره اعضای خانواده‌اش کامل کنم. در محله‌ای به نام طالب آباد که خانواده طالب‌خان آباد کرده‌اند پرس و جو کردم. به این صورت تحقیقات قبل از نگارش آتون نامه حدود چهار سال طول کشیده است و در مدت 9 ماه این اثر نوشته شد.

وی به چگونگی ساخت سقاخانه توسط سردار ایرانی اشاره کرد و افزود: طبق متن‌های تاریخی روزی بسته‌ای به عنوان هدیه به دربار فتحعلی شاه قاجار رسید و ظاهر قضیه چنین بود که درون این بسته هدیه‌ای برای پادشاه ارسال شده است. اسماعیل‌خان سنگسری به این بسته مشکوک شد و فوری آن را از پادشاه دور کرد و پس از باز کردن آن، بسته منفجر شد. فتحعلی شاه قاجار به خاطر این هوش و ذکاوت اسماعیل‌خان سنگسری دستور داد به اندازه وزنش به او طلا بدهند .

اسماعیل‌خان دو نوبت از سوی فتحعلی قاجار والی شهر مشهد می‌شود که در بار اول اسماعیل خان دستور می‌دهد، از محل سکه‌های طلایی که به پاس نجات جان فتحعلی شاه دریافت کرده بود، داخل صحن حرم علی بن موسی‌الرضا در مشهد سقاخانه‌ای بسازند و آب را از اطراف مشهد به صحن عتیق یا انقلاب امروزی می‌آورد و در بار دومی که والی شهر مشهد می‌شود از مقدار طلای باقی مانده سقف گنبد سقاخانه را با طلا می‌پوشاند.

نگارش آتون نامه با تکنیک نامه نگاری

حاجی علیان درباره استفاده از تکنیک نامه‌نگاری در نگارش کتاب اظهار کرد: لحن و بیان نامه‌ها تاریخی است، اما قصه به جهت تاریخی بودن از جذابیت و کشش لازم برخوردار است. برای اینکه به این نثر برسم کمی مشاقی کردم یعنی قبل ز نوشتن جدی کتاب یکبار تاریخ بیهقی را رونویسی کردم. برای مشی نگارش نامه‌ها، از کتاب‌هایی مثل «منشآت قائم مقام» بهره بردم. اما از لحاظ فنی، چون اسماعیل، درباری نبود از آن نثر زیبا و فخیم قائم مقام فاصله گرفتم.

سعی کردم نگارش اثر با تکلف گذشته همراه نباشد و از سوی دیگر برای خوانندگان نسل جوان جذاب باشد پس با تلفیقی از نثر قدیم و معاصر و گزیده گویی کتاب را نوشتم .

آتون نامه یک رمان کاملاً زنانه

وی درباره دلیل نامگذاری این رمان با عنوان آتون نامه توضیح داد: کلمه آتون را در رستم التواریخ پیدا کردم آتون به زنی می‌گویند که به دختران بافتنی، سوزن‌دوزی و تزئینات زندگی زنانه را آموزش می‌داده است. خواهر اسماعیل، زبیده خاتون آتون بوده است. نامه‌ها و مراسلاتی که بین اسماعیل و خواهرش رد و بدل شده یعنی «آتون نامه» را به عنوان نام رمان انتخاب کردم. از جهتی آتون خدای خورشید در میان رودان و مصر در تمدن گذشته است که وجه تسمیه خورشید به امام رضا(ع) نیز می‌تواند اشاره‌ای به عنوان اثر داشته باشد.

حاجی علیان در پایان یادآور شد: آتون نامه یک رمان کاملاً زنانه است و کسی که باعث حرکت‌های اساسی می‌شود خواهراسماعیل زبیده خانم است.