دوران امام باقر(ع) و امام رضا(ع) دارای شباهت‌های برجسته‌ای بود که به هر دو امام فرصت داد تا نقش مهمی در تبیین و ترویج معارف اسلامی ایفا کنند. در هر دو دوره، علم و دانش، جایگاه ویژه‌ای در جامعه اسلامی پیدا کرده بود که این امر زمینه را برای نشر تعالیم ناب اسلامی توسط این دو امام بزرگوار فراهم آورد.
به مناسبت سالروز شهادت امام محمد باقر(ع)، با دکتر مرتضی انفرادی، مدیر گروه مطالعات اجتماعی و اعتاب مقدس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت وگو کردیم که شرح آن در ادامه می‌آید.
لطفا ابتدا درباره جایگاه و ارزش علم و دانش‌اندوزی در دین مبین اسلام اشاره بفرمائید.
علم و دانش در بینش دین مبین اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و این موضوع ارزش قابل توجهی در آموزه‌های اسلامی دارد، علم و علم‌آموزی زمان و مکان ندارد و در حقیقت از نظر اسلام، علم، هیچ حدّ و مرزی را نمی‌شناسد و هدف نهایی در این دین، برانگیختن افراد جامعه به تفکر و ژرف‌اندیشی است، انسان را از تبعیت جاهلانه بر حذر می‌دارد، با دعوت به تعقل به جهل‌ستیزی می‌پردازد و در نهایت انتخاب راه سعادت برای انسان را مشخص می‌نماید.
در آیات قرآن کریم در مورد علم و علم‌آموزی، با چه نکات و اشاراتی مواجهیم؟
قرآن در بسیاری از آیاتش، انسان را به آموختن علم تشویق کرده است و حتی برای تأکید بر این موضوع، خداوند به قلم و آنچه می‌نویسد، قسم یاد کرده است. همچنین اولین آیات نازل شده بر پیامبر را با خواندن مورد تأکید قرار داده است.
قسمت‌های زیادی از آیات قرآن، با کلمه (اعلموا) افراد را به فراگیری علم ترغیب نموده و حتی بار سفر بستن برای کسب دانش را ضروری دانسته است. قرآن کریم همچنین دانش را منشا ایمان، تقوی و قدرت معرفی کرده است و در نهایت تعالی درجه انسان را به علم مقید کرده و از همه مهم تر اینکه دانایی را معادل بینایی و جهل را مساوی کوری ذکر نموده است.
علم و دانش اندوزی در سیره حضرات معصومین(ع) چه جایگاهی دارد؟
حضرات ائمه معصومین(ع) نیز در راستای تبیین تعالیم قرآن کریم علم و علم‌آموزی را مورد تأکید فراوان قرار داده‌اند. ایشان در بسیاری از روایات تعلیم و تعلم را عبادت و کسب دانش را فریضه بر هر مرد و زن ذکر نموده اند. همچنین طلب علم را از برترین کمالات بشری دانسته‌اند چنانچه در روایتی نقل شده است که فرد می‌بایست یا دانشمند باشد یا در حال تحصیل علم و یا دوستدار دانشمندان. امام باقر(ع) نیز یکی از موارد کمال نهایی در انسان را تفکر و تفقه در دین و دانشمند شدن بیان نموده‌اند.
یکی از صفات برجسته امام محمد باقر(ع)، «باقر العلوم» است، به چه دلیل ایشان به این لقب معروف شدند؟
واژه «باقر» در زبان عربی به معنای «شکافنده» است و «باقرالعلوم» نیز به «شکافنده دانش ها» ترجمه شده است؛ برخی قائلند که حضرت امام باقر(ع) را به این دلیل باقرالعلوم می‌نامیدند، چون در دانش، تبحر ویژه داشت و برخی نیز قائل به این هستند که آن حضرت، دامنه علم را گسترش دادند و لذا باقرالعلوم نام گرفتند.
عده ای می‌گویند: ایشان علم را می‌شکافتند و حقایق پنهان علمی را آشکار می‌کردند. بسیاری از اندیشمندان اعتقاد دارند که برای اهل بیت(ع) تا آن زمان در هیچ دوره ای فرصت مهیا نشد تا این اندازه از علوم اسلامی تبیین شود.
چرا امام باقر(ع) و امام رضا(ع) در بین ائمه اطهار (ع) با ویژگی و لقب علم شناخته می‌شوند؟
هر کدام از حضرات معصومین(ع) به ویژگی خاصی مشهور می‌شدند که این امر به خاطر مقتضیات زمان و شرایط جامعه بوده است. بدین معنا که تمام معصومین(ع)، صفات نیکو و عالیه را در حد کمال داشته‌اند اما شرایطی در زندگی ایشان روی می‌داد که برخی ویژگی‌ها برای تعدادی خاص نمود و بروز داشت. مثلاً شجاعت در تمامی ائمه(ع) وجود دارد ولی با توجه به شرایط جامعه، این صفت در امام حسین(ع) تجلی یافت یا ویژگی عبادت برای امام سجاد(ع) و کظمِ غیظ برای امام کاظم(ع) و جود و کرم برای امام حسن مجتبی(ع) و امام جواد(ع) صفت علم و دانش نیز در تمام ائمه(ع) در حد اعلی وجود داشت.
شرایط عصر امام باقر(ع) و امام رضا(ع)، به گونه‌ای رقم خورد که شخصیت علمی ایشان برای همگان ظهور و بروز پیدا کرد تا آنجا که اندیشمندان بزرگ غیرشیعی و حتی غیرمسلمان، به این امر اذعان و اعتراف داشتند.
حیات علمی این دو امام از محوری‌ترین مباحث زندگانی ایشان محسوب می شود و فضای جامعه به گونه‌ای بود که فضل و برتری آن‌ها، در زمینه مباحث علمی، مجال معرفی و تبیین یافت و ایشان در بین تمام مردم عصر خود به علم اشتهار یافتند و دانش الهی ایشان درخششی خیره کننده در تاریخ اسلام داشت.
عموم مردم عمدتا، از مناظرات امام رضا(ع) با دیگر دانشمندان کلیاتی را می دانند آیا امام باقر(ع) نیز مناظراتی داشته‌اند؟
بله جالب است که حضرت باقرالعلوم(ع) نیز مناظرات متعددی داشته‌اند که در منابع روایی و تاریخی به تفصیل بیان شده است. به عنوان مثال مناظره امام باقر(ع) با «حسن بصری» در موضوعات کلامی و قرآنی، مناظره امام با «نافع بن ازرق» و همچنین مناظره ایشان با اسقف مسیحیان در شهر شام از شهرت روایی خاصی برخوردار است که در کتب تاریخی به آن پرداخته شده است.
بنابراین مناظرات با سایر ادیان و مذاهب فقط مختص به امام رضا(ع) نیست و امام باقر(ع) نیز در قالب مناظرات، آموزه‌های اسلامی را ترویج داده‌اند.
نظر شما