تشریفاتی تمام و کمال داشتند تا جشن با شکوه هرچه تمامتر برپا شود. مردم هم از نذر و وقف دریغ نداشتند تا به هرچه بهتر برگزار شدن آن کمک کنند. مناسبتش هم عیدی بود در ماه ذیالحجه که برای عموم مسلمانان خجسته بود و مبارک. عید قربان که در اسناد از آن با نام عید اضحی یا عید طواف هم نام میبردند.
در گفتوگو با کاظم جهانگیری، کارشناس اطلاعرسانی و ارائه خدمات اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی مروری بر اسنادی داشتیم که مربوط به برگزاری مراسم جشن به مناسبت این عید در حرم مطهر رضوی بوده است.
جشنی با سابقه دستکم ۴۰۰ سال
از قدیم رسیدن اعیاد مذهبی و میلاد ائمه اطهار(ع) در حرم مطهر امام رضا(ع) مساوی بود با برگزاری جشن و سرور و شادی. در این میان برخی از مناسبتها اهمیت بیشتری داشتند و طبیعتاً مراسم برگزار شده نیز با شکوه بیشتری همراه بودهاند. عید قربان یکی از این ایام بوده که در بین عموم مسلمانان جایگاه ویژهای داشته است. براساس اسناد بهجا مانده در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، در بارگاه منور رضوی دستکم از دوره صفویه همزمان با این عید، مراسم جشنی برپا میشده است.
کارشناس اطلاعرسانی و ارائه خدمات اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی در اینباره میگوید: در مجموعه اسناد ارزشمند مدیریت امور اسناد و مطبوعات، چندین سند مرتبط با برگزاری این مراسم از دوره صفویه به بعد موجود است که اطلاعات باارزشی از وضعیت و چگونگی برگزاری این مراسم به ما میدهند. این اسناد که قدمتی بیش از ۴۰۰ سال دارند جزو اسناد ارزشمند بهجا مانده از تشکیلات اداری آستان قدس رضوی هستند که ثبت حافظه جهانی یونسکو هم شدهاند که نشاندهنده اهتمام ویژه آستان قدس به برگزاری این مراسم در حرم مطهر رضوی است.
به گفته کاظم جهانگیری، قدیمیترین سند موجود مربوط به عید قربان به دوره شاه عباس اول صفوی در سال ۱۰۱۶ قمری بازمیگردد که در آن به دادن خلعت به خطیب آستان قدس و نیز به پیشنماز در این روز اشاره شده که به نظر میرسد به دلیل قرائت خطبه و برپایی نماز عید توسط آنان در این روز بوده است.

سال: ۱۰۱۶ قمری.
مراسم تشریفاتی مجلس سلام در عید قربان
مراسم جشن و سرور عید قربان مانند بسیاری از اعیاد دیگر با تشریفات زیادی همراه بوده است. بسیاری از اسناد بهجا مانده از تشکیلات اداری آستان قدس در مجموعه اسناد مدیریت امور اسناد آستان قدس گواه این موضوع است. جهانگیری درباره این امر چنین توضیح میدهد: از بررسی اسناد مرتبط با برگزاری مراسم و جشنهای اعیاد در حرم مطهر رضوی چنین به نظر میرسد که باشکوه برگزار شدن این مراسم، بسیار مورد توجه متولیان این آستان بوده است. چنانکه همواره دستورات و دستورالعملهایی در خصوص برپایی این مراسم و هماهنگی تشریفات آن توسط آنان صادر میشده است.
یکی از معروفترین مراسم تشریفاتی که در بارگاه منور رضوی در مناسبتهای ملی و مذهبی و... برگزار میشده، مجلس سلام بوده که از دوره قاجاریه و از دوره ناصرالدین شاه معمول و متداول شده است. وی میگوید: مجلس سلام یکی از مجالس رسمی آستان قدس بوده که برپایی آن نشان از اهمیت و جایگاه این اعیاد دارد. این مراسم که جزئی از تشریفات معمول در مراسم و جشنهای اعیاد به شمار میرفته، معمولاً در ایوان طلای صحن عتیق برگزار میشده است. برپایی آن نیز دارای تشریفات و دستورالعمل خاصی بوده و معمولاً سه ساعت به غروب و با حضور تولیت، بزرگان، اعیان و رجال آغاز میشده است.
شربت و شیرینی برای میهمانان جشن
پذیرایی از میهمانان حاضر در این مراسم هم دیگر موضوع قابل توجه است که در این اسناد، اطلاعاتی درباره آن به ثبت رسیده است. این کارشناس اسناد تاریخی درباره این موضوع میگوید: از دیگر ملزومات برگزاری این جشنها، تهیه شربت و شیرینی توسط تحویلداران بوده که در اختیار پیشخدمتان آستانه قرار میگرفته است تا در پذیرایی از میهمانان استفاده شود و پذیرایی در نهایت شکوه انجام گیرد. هزینههای مربوط و افزایش تعداد مجموعههای پذیرایی در ایام اعیاد نیز نشان از سعی و تلاش برای هرچه مفصلتر برگزار شدن این مراسم در حرم مطهر رضوی دارد.
صورتهزینههای این مراسم و نیز مشاغل مرتبط با برگزاری این جشنها نیز دیگر اطلاعاتی است که از بررسی این اسناد میتوان به آن رسید؛ «پرداخت انعام و اعطای خلعت به کارکنان، خطبا و مداحان به مناسبت این اعیاد، از جمله اطلاعاتی است که در این اسناد به آن برمیخوریم».

تاریخ: ۱۱۰۳ قمری.
تأمین هزینههای شبهای ویژهای مانند شب عید قربان، غدیر و عرفه بهطور معمول از محل درآمدهای مزارع موقوفه در مشهد و سایر شهرها بوده اما نذورات و هدایای مردم به آستان قدس نیز کمککننده بوده است. جهانگیری به یکی از این موارد اشاره میکند و میگوید: بهطور مثال در روزنامچه جمع و خرج صاحبجمعان سرکار فیض آثار در سال ۱۱۷۰ قمری، نذر فردی با نام محمدحسین صاحب اختیار و اختصاص روغن چراغ جهت سوخت مطبخ در شب عرفه و شیلان عید اضحی به مبلغ ۲۵ تومان با جزئیات به ثبت رسیده است.
برگزاری مراسم روز عرفه از دیگر مراسمی است که در این ایام در حرم مطهر رضوی برگزار میشده و قدیمیترین سند بهجا مانده از آن مربوط به سال ۱۱۶۰ قمری و دوره افشاریه است. نکته قابل توجه در اینباره این است در چهار سند موجود در مرکز اسناد از شب عید قربان در کنار شب عرفه، با عنوان عید طواف نام برده شده است.
چراغهای الوان در عید قربان
یکی از تشریفات مهم برگزاری جشنهای مختلف در آستان قدس رضوی موضوع چراغانی و نورآرایی فضای حرم مطهر بوده است. شمع، پیه، موم و روغن منداب و سایر موارد مصرفی برای تأمین روشنایی، از ملزوماتی بوده که همزمان با برگزاری مراسم جشن، مصرف آن در حرم مطهر افزایش مییافته است. سند شماره ۱/۴۷۴۶۸ سندی است بهجا مانده از دوره قاجار که کارشناس اطلاعرسانی و ارائه خدمات اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی به عنوان نمونه به آن اشاره دارد. در متن این سند، دستوری از سوی صدیقالدوله، تولیت وقت آستان قدس رضوی برای چراغانی حرم مطهر به مناسبت فرا رسیدن عید قربان صادر شده است. متن آن به این شرح است: «جناب حاجی دربانباشی کل شب دهم که شب عید اضحی است بر سبیل سیره سنواتی چراغانی باید شود. مبلغ هشت تومان نقد و چهل و پنج من روغن چراغ برای صرف چراغانی از حاجی علی اکبر مجیرالتولیه تحویلدار دریافت داشته به موجب همین نوشته از دفتر برات صادر نماید. چراغانی را خیلی مشروح و به قاعده باید بنمایید».
چراغانی حرم مطهر به مناسبت اعیاد مختلف در دورههای بعد نیز با امکانات روز ادامه پیدا کرده، چنانکه در چهارمین صفحه از شماره ۲۰۳۷ سال هشتم روزنامه خراسان گزارشی از این موضوع به چاپ رسیده است که حاکی از چراغانی آستان قدس رضوی و زینت داده شدن سردرِ ورودی صحنین مطهر با چراغهای الوان دارد. در این گزارش که در تاریخ ۲۷ تیر ۱۳۳۵ منتشر شده به چراغانی زیبایی در محل اداره آستان قدس نیز اشاره شده است.

تاریخ: ۱۳۰۸ قمری.
نظر شما