از دیرباز، تدفین در جوار بارگاه مطهر امام رضا(ع) آرزوی بسیاری از مسلمانان بوده است. این مکان مقدس نه‌تنها زیارتگاهی مهم در جهان اسلام محسوب می‌شود، بلکه به عنوان محلی برای دفن شخصیت‌های برجسته مذهبی، علمی و تاریخی جایگاه ویژه‌ای دارد. بررسی روند تاریخی تدفین در این مکان نشان‌دهنده تحولات مذهبی و اجتماعی در گذر زمان است.
پانزدهمین جلسه از فصل سوم سلسله کارگاه‌های شناختی و آموزشی «قصه‌های حرم» به تاریخ تدفین و مدفونین مشهور در حرم مطهر رضوی اختصاص یافت. این جلسه صبح سه‌شنبه ۲۰ خرداد ۱۴۰۴ در مؤسسه فرهنگی قدس با حضور جواد نوائیان رودسری، تاریخ‌پژوه و حرم‌شناس برگزار شد.
قدمت تدفین در حرم منور امام رضا(ع)؛ سابقه‌ای هم‌تراز با تاریخ حرم
بررسی منابع تاریخی نشان می‌دهد تدفین در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) از همان سال‌های ابتدایی تأسیس این مکان مقدس آغاز شد. نخستین گزارش مستند از خاکسپاری فردی در این مکان به ابوالحسن عراقی دبیر مربوط می‌شود که در سال ۴۲۹ هجری قمری در محدوده مسجد بالاسر به خاک سپرده شد. هر چند گزارش‌های مستقیمی از تدفین افراد در این مکان پیش از این تاریخ در دسترس نیست، اما به لحاظ تاریخی و عرف اجتماعی، دفن در جوار اماکن مذهبی به ویژه محل دفن شخصیت‌های برجسته دینی، امری رایج بوده است. از این رو می‌توان تصور کرد از همان قرن‌های اولیه، این سنت در مشهد نیز رواج داشته و افراد برجسته علمی و مذهبی تلاش می‌کردند در این مکان مقدس دفن شوند.
با روی کار آمدن صفویان، تدفین در حرم مطهر امام رضا(ع) وارد مرحله جدیدی شد. شاهان صفوی که از حامیان سرسخت مذهب تشیع بودند، نه تنها در توسعه عمرانی حرم منور نقش اساسی داشتند، بلکه امکان دفن در بخش‌های داخلی حرم را نیز فراهم کردند. در این دوره، نخستین دفن‌های رسمی در صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر صورت گرفت. یکی از برجسته‌ترین تدفین‌های این دوره، خاکسپاری شاه طهماسب یکم، دومین پادشاه صفوی در داخل حرم بود. وی پس از مرگ در ۹۸۴ هجری قمری، وصیت کرده بود پیکرش در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شود.
در مجموع، تدفین در حرم امام رضا(ع) از نخستین قرن‌های اسلامی آغاز شده و با گذر زمان، از دفن در محوطه‌های اطراف، به دفن در داخل رواق‌ها و صحن‌های حرم منور تغییر شکل داده است. این روند نه تنها تحولات مذهبی، بلکه تغییرات ساختاری مشهد را نیز نشان می‌دهد.
نقش حکومت‌های تاریخی در گسترش تدفین در حرم منور رضوی
یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در روند تدفین در حرم مطهر امام رضا(ع)، مداخلات حکومتی و توسعه حرم بوده است. از دوره تیموریان اقدام‌های عمرانی به ویژه در زمان گوهرشاد بیگم به اوج رسید. وی که همسر شاهرخ تیموری بود، دستور ساخت مسجد گوهرشاد و توسعه رواق‌های جدید را صادر کرد. این روند موجب شد فضای مناسبی برای دفن شخصیت‌های برجسته مذهبی و حکومتی فراهم شود.
در دوره صفویه سیاست‌های مذهبی این حکومت نقش عمده‌ای در تثبیت تدفین افراد مهم در داخل حرم مطهر داشت. با توجه به حمایت شدید شاهان صفوی از تشیع، دفن در کنار حرم رضوی به امتیاز ویژه‌ای تبدیل شد. علاوه بر دفن شخصیت‌های مذهبی و حکومتی، در همین دوره سنت مقبره‌های خانوادگی در داخل حرم رضوی شکل گرفت. دو نمونه بارز این نوع تدفین، رواق‌های الله وردی‌خان و حاتم‌خان هستند که به خانواده‌های برجسته آن دوران تعلق داشتند. الله وردی‌خان، سپهسالار سپاه شاه عباس صفوی در کنار رواقی که خودش بنا کرده بود، دفن شد و پسرش امام قلی‌خان نیز در همان محل به خاک سپرده شد.
با ورود به دوره پهلوی، روند تدفین در داخل حرم منور دستخوش تغییراتی شد و از حجره‌ها و رواق‌ها به سمت قبرستان‌های زیرزمینی تغییر جهت داد. با این حال، تأثیر حکومت‌های گذشته در تثبیت سنت تدفین در حرم مطهر امام رضا(ع) همچنان قابل مشاهده است.
تحولات تدفین از دوره قاجاریه تا عصر پهلوی
با ورود به دوران قاجار برخی از صحن‌ها و حجره‌ها به محل دفن افراد برجسته تبدیل شد. از اواخر این دوره سنت دفن در حجره‌های صحن نو رواج یافت. در همین دوره بود که عباس میرزا نایب‌السلطنه، فرمانده نام‌آشنای جنگ‌های ایران و روس در حرم مطهر دفن شد.
در عصر پهلوی، تغییرات ساختاری گسترده‌ای در روند تدفین صورت گرفت. در این دوره بسیاری از حجره‌ها به اماکن اداری تبدیل شدند و قبرستان‌های زیرزمینی برای ساماندهی تدفین‌ها شکل گرفتند. نخستین نمونه از این قبرستان‌ها در صحن آزادی ساخته شد و همچنان یکی از نقاط مهم تدفین در حرم مطهر محسوب می‌شود.
دفن علمای برجسته در حرم منور امام رضا(ع)
حرم امام رضا(ع) همواره یکی از مراکز مذهبی مهم برای تدفین شخصیت‌های برجسته علمی و دینی بوده است. بسیاری از فقها، محدثین و علمای نامدار در طول تاریخ، پس از درگذشت، در جوار این بارگاه ملکوتی دفن شده‌اند.
از جمله نخستین علمایی که در حرم مطهر امام رضا(ع) دفن شدند، شیخ حر عاملی صاحب کتاب ارزشمند وسائل الشیعه بود. یکی دیگر از مهم‌ترین مدفونین، شیخ بهایی بود که از دانشمندان بزرگ شیعه و معمار مسجد گوهرشاد محسوب می‌شود. محل دفن او ابتدا در تیمچه‌ای متصل به حرم مطهر قرار داشت، اما بعدها این بخش به رواق شیخ بهایی تبدیل شد.
در دوره صفویه و قاجار، مشهد میزبان بسیاری از علمای جبل عامل شد که تأثیر عمیقی بر حوزه‌های علمی تشیع داشتند. بر اساس گزارش‌ها ۱۱ تن از علمای برجسته جبل عامل در صحن‌های حرم مطهر دفن شدند. با این حال، در اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی برخی از این قبرها تخریب و از بین رفتند.
در قرن اخیر، تدفین علمای بزرگ در حرم منور امام رضا(ع) ادامه یافت. آیت‌الله سیدهاشم میردامادی از استادان برجسته حوزه علمیه مشهد و آیت‌الله کوهستانی از فقهای مشهور در رواق دارالسلام به خاک سپرده شدند. از دیگر شخصیت‌های معاصر که در حرم رضوی دفن شده‌اند، آیت‌الله شیخ مهدی خالصی، رهبر انقلاب مردم عراق علیه استعمار انگلیس در سال ۱۹۲۰ است. او پس از تبعید به ایران، در مشهد ساکن شد و در سال ۱۳۰۴ شمسی دار فانی را وداع گفت.
دوره معاصر؛ کاهش تدفین و تغییرات ساختاری
با ورود به دوران معاصر، تدفین در داخل حرم مطهر تغییرات اساسی داشته است. بسیاری از فضاهای اداری جایگزین نقاط تدفین و روند دفن در حجره‌ها متوقف شده است. با این حال، تدفین در صحن‌های زیرزمینی همچنان ادامه دارد.
با وجود همه این تحولات، حرم مطهر رضوی همچنان محلی مقدس و معنوی برای خاکسپاری برخی شخصیت‌های مهم بوده و سنت تدفین در این مکان همچنان ادامه دارد.
نظر شما