وقتی از «آثار» استاد سخن می‌گوییم، مراد اصلی همین درس‌گفتارهای ارزشمند ایشان و برخی دستنوشته‌های استاد است که تاکنون منتشر نشده‌اند. البته از استاد آثار مکتوبی که چاپ شده باشد تنها چند مقاله و دو سه اثر که برگرفته از درس‌گفتارهای ایشان بوده است تدوین و توسط برخی ناشران منتشر شده است، ولی تا آنجایی که بنده اطلاع دارم؛ یعنی بارها از استاد شنیده‌ام ایشان از نشر آن آثار رضایت خاطری نداشته‌اند و می‌فرمودند بسیاری از مباحث درس‌گفتارشان تقطیع شده است و امیدوار بودند آثارشان از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی منتشر شود و ظاهراً این مسئله را در برخی از مصاحبه‌هایشان اذعان و تصریح کردند. شوربختانه در این مورد، یعنی تدوین آثارشان بسیاری بوده‌اند که درس‌گفتارهای استاد را به نام خود به عنوان پایان‌نامه و یا اثر تألیفی چاپ و منتشر کرده‌اند. اما با توجه به زهد و بی‌اعتنایی به نام و نشان، برای ایشان مهم نبود کسی آثارشان را به نام خود بنامد و هیچ برخورد بدی با این افراد نداشتند. البته در یکی دو مورد استاد بسیار دلگیر، ناراحت و ناراضی بودند. یکی تقریرات درس آیت‌الله العظمی میلانی(ره) بوده است که یکی از هم دوره‌ای‌هایش از ایشان برای مطالعه به امانت می‌گیرد و هیچ‌وقت عودت نداد. دوم اینکه استاد برای شخص معلوم‌الحالی تدریس خصوصی داشتند و این دروس ظاهراً ضبط هم می‌شده و او پس از استخراج مطالب و تدوین دروس و ثبت به نام خویش، نوارهای صوتی دروس مربوط را از بین می‌برد.
در اینجا به معرفی اجمالی برخی از آثاری که استاد در طول حیاتشان تدریس کرده‌اند، می‌پردازیم و در پایان در یک طبقه‌بندی دانشی، کل متون تراثی اسلامی را که توسط استاد تدریس شده است نشان خواهیم داد.
از «منطق شفا» تا «رساله وجود»
یکی از آثار مهم منطقی کتاب سترگ شفای ابن‌سینا که تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته یا به عبارتی بیشتر در حاشیه مانده، «منطق شفا» است. این اثر جزو متون بنیادین فلسفه و منطق اسلامی محسوب می‌شود، اما تا به امروز شاهد نبوده‌ایم کسی روی آن شرح، حاشیه، ترجمه یا تعلیقی ارائه دهد. در این میان، استاد حشمت‌پور(ره) موفق به تدریس این اثر شدند و از خود گنجینه‌ای ارزشمند به یادگار گذاشتند. این گفتارها اهمیت بسزایی برای استادان و دانشجویان فلسفه و منطق دارد. تاکنون هیچ کس این اثر منطق ابن‌سینا را از زمان تألیف تا به امروز به صورت عمیق و جامع شرح یا تحلیل نکرده است. البته باید اشاره کرد یکی از دلایل این عدم توجه، دشواری ذاتی این اثر است. استاد بارها در طول تدریس به این موضوع اشاره کردند که ابن‌سینا مباحث منطقی را با استفاده از اصطلاحات و امارات بسیار پیچیده مطرح کرده است. گاهی اوقات نقل‌هایی در فضای مجازی از انتقادهای استاد نسبت به ابن‌سینا دیده یا شنیده شده است، اما باید تأکید کرد این گونه برداشت‌ها نه تنها از گفتارهای مستقیم استاد نشأت نگرفته، بلکه بیشتر نتیجه تفسیرهای غلط یا بیرون از زمینه گفتار ایشان است. استاد صرفاً به خاطر سختی و پیچیدگی این متن، گاهی نظراتی را برجسته می‌کردند، بدون آنکه منظورشان تعرض به ابن‌سینا باشد.
استاد بارها یادآور می‌شدند روزانه ساعات زیادی را صرف فهم دقیق مطالب این اثر می‌کردند و بسیاری از مباحث آن به حدی دشوار بود که حتی پس از وقت‌های طولانی تأمل، منظور ابن‌سینا کاملاً روشن نمی‌شد. این امر خود مؤید آن است که «منطق شفا» یکی از متون مشکل‌آفرین و بغرنج تاریخ فلسفه و منطق اسلامی محسوب می‌شود. ضمن اینکه باید توجه داشت، این نوع نگارش دشوار خصوصیت اصلی این گونه متون بوده و فقط مختص «منطق شفا» نیست. این اثر شامل 9 فن است که هر کدام با دقت و عمیق توسط استاد تدریس شده و در قالب گفتارهایی به یادگار مانده است. فن اول در مدخل منطق یا همان «ایساغوجی» است که درباره فایده (هدف علم)، موضوع علم منطق و مباحث کلیات پنج‌گانه صحبت می‌کند. فن دوم به مقولات اختصاص دارد و در آن اجناس عالی و ماهیات ممکنه مورد بررسی قرار می‌گیرند. فن سوم شامل قضایای منطقی است. فن چهارم به تحلیلات می‌پردازد و در آن صورت مطلق و انواع آن مورد بحث قرار می‌گیرد. فن پنجم نیز در تحلیلات دوم است، جایی که برهان یعنی قیاسی که مقدماتش قضایای یقینی باشد مورد تحلیل قرار می‌گیرد. فن ششم به قیاس جدلی می‌پردازد و فن هفتم به مغالطه‌ها و انواع آن. فن هشتم به مباحث هستی‌شناسی اختصاص دارد و فن نهم آخرین بخش این اثر را تشکیل می‌دهد و درباره شعر، تعریف آن، انواع صنایع شعری و اغراض کلی شاعران صحبت می‌کند.
بنابراین «منطق شفا» این 9 فن را در بر دارد و استاد تمامی این فنون را تدریس کرده‌اند، به جز مبحث قیاس که در سال ۱۴۰۳ حدوداً نصف این کتاب تدریس شد و پس از آن به سبب بیماری و در نهایت فوت استاد، این دوره به اتمام نرسید. این گفتارها، یادگاری باارزش از استاد هستند که در اختیار ما قرار گرفته و می‌توانند نقطه عطفی در فهم عمیق‌تر «منطق شفا» و متون منطقی- فلسفی قرار گیرند.
الهیات «شفا» از جمله آثار مهمی که از استاد به یادگار مانده و تدریس فرمودند، الهیات شفاست. این بحث به عنوان یکی از مهم‌ترین مباحثی که از استاد به یادگار مانده، دارای اهمیت بالایی است. همچنین این بحث یکی از بنیادی‌ترین و عمیق‌ترین بخش‌های خود کتاب «الشفا» نیز محسوب می‌شود. لازم به ذکر است کتاب «الشفا» تنها شامل الهیات نیست، بلکه این کتاب مشتمل بر 10مقاله است که استاد موفق به تدریس تمامی این 10مقاله شدند و از خود به یادگار گذاشتند. این امر حاکی از عمق دانش و تسلط استاد بر کلیه بخش‌های این اثر است.
یکی از مهم‌ترین آثار فلسفی ابن‌سینا، کتاب «اشارات و تنبیهات» بوده که مورد توجه بسیاری از استادان فلسفه قرار گرفته است. این کتاب شامل بخش‌های منطق، طبیعیات و الهیات بوده و دارای آرای عمیق و نوآورانه‌ای درباره موضوعات فلسفی است. خواجه نصیرالدین طوسی، فخرالدین رازی و دیگران بر این اثر شرح نوشته‌اند. کتاب «اشارات» در حوزه منطق دارای 10 نمط است که هر کدام به مباحثی خاص می‌پردازند از جمله مقدمه، کلیات خمس، حد و رسم و تعریف، قضایا، تناقض، انواع قضایا از لحاظ ماده و صورت، استدلال‌ها، قیاس‌های شرطی، علوم برهانی و قیاس‌های مغالطه‌ای. همان طور که گفته شد، کتاب «اشارات» شامل سه بخش اصلی منطق، طبیعیات و الهیات است. بخش الهیات نیز بر اساس 10نمط تنظیم شده که سه نمط اول مربوط به مباحث طبیعی و بقیه به مباحث در حوزه الهیات است. استاد حشمت‌پور تمامی این 10نمط را تدریس کرده‌اند و درس‌های ایشان در این زمینه به صورت گفتارهای ضبط شده موجود است.
از دیگر آثار ابن‌سینا که استاد حشمت‌پور به آن پرداخته‌اند، کتاب «نجات» است. این کتاب خلاصه‌ای از کتاب مشهور «شفا» است. با این تفاوت که «نجات» در 11باب تنظیم شده است. استاد حشمت‌پور بیشتر در تدریس این کتاب، به بخش‌های چهارم، پنجم و ششم پرداخته‌اند که مربوط به مباحث نفس می‌شود. علاوه بر این، استاد رساله‌ای کوتاه اما عمیق از ابن‌سینا به نام «رساله عشق» را نیز تدریس کرده‌اند. این رساله در مجموعه رسائل ابن‌سینا آمده و به موضوع عشق از دیدگاه فلسفی می‌پردازد.
از جمله آثاری که استاد حشمت‌پور تدریس داشتند، کتاب «الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة» است که یکی از آثار مهم و تألیفات ملاصدرا محسوب می‌شود. این کتاب دوره‌ای کامل و جامع یا شاید بتوان گفت خلاصه‌ای از حکمت متعالیه است که به اثبات توحید و نبوت می‌پردازد. ساختار این کتاب شامل پنج «مشهد» است؛ هر مشهد از چندین «شاهد» تشکیل شده و هر یک از شاهدها نیز در قالب چند «اشراق» تنظیم شده است. استاد حشمت‌پور توانستند تمامی این پنج مشهد به همراه تمامی شاهدها و مباحث اشراقی این اثر را به صورت کامل و دقیق تدریس کنند.
یکی دیگر از آثار ملاصدرا که استاد حشمت‌پور تدریس کردند، کتاب «الأسفار الأربعة» است. این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار فلسفی است که ملاصدرا در آن نظام فلسفی خود را تبیین کرده و یکی از آثاری است که در حوزه‌های علمیه و دانشگاهی مورد توجه قرار می‌گیرد و بخش‌هایی از مباحث آن به صورت پراکنده تدریس می‌شود. استاد حشمت‌پور تا جایی که بنده اطلاع دارم، جلدهای ششم و هفتم (از مجلدات نه‌گانه اسفار) این اثر را تدریس کردند. این دو جلد شامل سفر سوم «الأسفار» است که ملاصدرا در آن به بررسی مباحث مربوط به افعال حق تعالی، علم خداوند متعال و مباحث الهیات بمعنی الاخص پرداخته است. استاد توانستند این مجلدات را به طور کامل و دقیق تدریس کنند. البته بنده از تدریس سایر مجلدات اسفار اربعه اطلاعی ندارم.
از جمله آثار فلسفی دیگری که از مجموعه آثار ملاصدراست، می‌توان به «اسرار الآیات»، «رساله حدوث» و «کتاب مبدأ و معاد» اشاره کرد.
همچنین از دیگر آثار فلسفی که استاد حشمت‌پور تدریس کردند، کتاب «حکمت الاشراق» سهروردی است. ایشان همچنین کتاب «التلویحات اللوحیة و العرشیة» از سهروردی را تدریس داشتند و علاوه بر آن، کتاب «شرح منظومه» اثر ملاهادی سبزواری را نیز در دستور کار قرار دادند.
کتاب‌های «رساله سبیل الرشاد» و «رساله وجود» از آثار فیلسوفان مکتب فلسفی تهران از جمله آقاعلی زنوزی را نیز استاد تدریس کردند. یکی از آثار دیگر فلسفی که ایشان تدریس کرده‌اند، کتاب «المله» اثر ابوالنصر فارابی بوده است.
در حوزه دانش کلام نیز استاد متون متعددی از دانش کلام اسلامی را تدریس کردند از جمله مهم‌ترین اثر تأثیرگذار علامه حلی یعنی کشف المراد که شرحی است بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی و نیز دو اثر گرانبهای فیاض لاهیجی یعنی شوارق الالهام و گوهر مراد و آثاری چون نقد المحصل اثر خواجه نصیر الدین طوسی و شرح المواقف تألیف مرحوم ایجی که شرحی است بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی و کتاب طلب و اراده تألیف غروی اصفهانی.
فهرست درخشان سلسله درس‌گفتارهای استاد حشمت‌پور
یک طبقه‌بندی دانشی فهرست‌وار برای معرفی سلسله درس‌گفتارهای استاد حشمت‌پور(ره) به استادان، دانشجویان، طلاب و محققان علوم اسلامی ارائه می‌شود.
1. سلسله درس‌گفتارهای منطقی
- منطق شفاء (ابن‌سینا): شامل مدخل (ایساغوجی)، مقولات شفاء، عبارت شفاء، برهان شفا، جدل شفاء، شفاء، قیاس شفاء، خطابه شفاء، سفسطه شفاء و شعر شفاء.
- منطق اشارات و تنبیهات (ابن‌سینا)
- منطق منظومه (حکیم سبزواری)
2. سلسله درس‌گفتارهای فلسفی
- کتاب الملة (فارابی)؛ کتاب شفاء (ابن‌سینا) شامل طبیعیات شفاء، مباحث نفس الشفاء، الهیات شفاء؛ کتاب نجات (ابن‌سینا) - بخش نفس - الاشارات و التنبیهات (ابن‌سینا) - تلویحات (سهروردی) - حکمت اشراق (سهروردی) - طب روحانی - حکمت علمی (زکریای رازی) - اسرار الآیات (ملاصدرا) - اسفار الاربعه (ملاصدرا) - رسالة الحدوث (ملاصدرا) - شواهد الربوبیه (ملاصدرا) - مبدأ و المعاد (ملاصدرا) - شرح منظومه (حکیم سبزواری) - رساله سبیل الرشاد (آقاعلی مدرس طهرانی) - رسالة فه مباحث الحمل (آقاعلی مدرس طهرانی) - رساله وجود رابط (آقاعلی مدرس طهرانی)
3. سلسله درس‌گفتارهای عرفانی و اخلاقی
- تمهید القواعد (ابن ترکه) - رساله عشق (ابن‌سینا) - شرح منازل السائرین (خواجه عبدالله انصاری) - الذّریَعة الی مکارم الشریعة (راغب اصفهانی)
4. سلسله درس‌گفتارهای کلامی
- طلب و اراده (غروی اصفهانی) - نقد المحصل (خواجه نصیرالدین طوسی) - شرح المواقف (مرحوم ایجی) - کشف المراد (علامه حلی) - شوارق الالهام (فیاض لاهیجی) - گوهر مراد (فیاض لاهیجی)
5. سلسله درس‌گفتارهای حدیثی
- صحیفه سجادیه - لوامع الأنوار (محمدباقر بن محمد حسینی شیرازی) - شرح توحید صدوق (قاضی سعید قمی) - شرح اصول کافی (ملاصدرا) - علل الشرائع (شیخ صدوق)
6. سلسله درس‌گفتارهای تفسیری
- مجمع البیان (شیخ طبرسی) - زبدة البیان (مقدس اردبیلی)
7. سلسله درس‌گفتارهای فقهی و اصولی
- نهایة الدرایة (غروی اصفهانی)
8. سلسله درس‌گفتارهای علم حساب و ریاضیات
- حساب شفاء (ابن‌سینا) - ریاضیات شفاء (ابن‌سینا) - خلاصه الحساب (شیخ بهایی)
9. سلسله درس‌گفتارهای هیئت و نجوم
- تحریر الاُکر ثاوذوسیوس (خواجه نصیرالدین طوسی) - تحریر الاُکر مانالاوس (خواجه نصیرالدین طوسی).
این فهرست تنها گواهی کوچک از عظمت علمی استادی است که عمرش را به احیای گوهرهای فراموش شده اندیشه اسلامی سپری کرد.
نظر شما