قدس آنلاین: مسئله منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و الزامات ناشی از آن یکی از مهم‌ترین چالش‌های حقوق بین‌الملل در قرن‌های بیستم و بیست و یکم بوده است. معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) به عنوان سندی بنیادین، همراه با پروتکل الحاقی، چارچوبی را برای مدیریت این چالش‌ها ارائه داده‌اند. ایران به عنوان یکی از امضاکنندگان ان‌پی‌تی و کشوری با برنامه هسته‌ای گسترده، در طول دهه‌های گذشته با پرسش‌های دشواری درباره پایبندی به این معاهده‌، بهره‌مندی از حقوق مشروع هسته‌ای و مواجهه با فشارهای بی‌سابقه جهانی روبه‌رو بوده است. حال پس از حمله نظامی رژیم اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای غیرنظامی کشورمان – اقدامی که گذر از تمام قواعد و قوانین جهانی در این حوزه تعبیر شد – و در شرایطی که روز گذشته مجلس شورای اسلامی در نخستین گام مقابله‌ای با این تهاجم، طرح الزام دولت به تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از تصویب گذراند، اکنون این پرسش طرح می‌شود که احتمال خروج جمهوری اسلامی از ان‌پی‌تی در گام بعدی چقدر جدی و اصلاً حضور در آن برای ایران موجه است یا خیر.

پیشینه تاریخی ان‌پی‌تی و پروتکل الحاقی
معاهده ان‌پی‌تی در سال ۱۹۶۸ به عنوان پاسخی به نگرانی‌های جهانی نسبت به اشاعه تسلیحات هسته‌ای منعقد شد. این معاهده بر سه اصل بنیادین استوار است: جلوگیری از اشاعه سلاح‌های هسته‌ای، خلع سلاح هسته‌ای و تضمین استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای. این معاهده کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای را به عدم انتقال فناوری تسلیحاتی و کشورهای غیرهسته‌ای را به عدم تلاش برای دستیابی به چنین سلاح‌هایی متعهد می‌کند. پروتکل الحاقی نیز پس از جنگ خلیج فارس و کشف فعالیت‌های پنهان هسته‌ای عراق در سال ۱۹۹۱، توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی طراحی شد. این سند که در سال ۱۹۹۷ تصویب شد، هدفش تقویت قابلیت‌های راستی‌آزمایی آژانس از طریق دسترسی‌های گسترده‌تر و اعلام اطلاعات دقیق‌تر توسط کشورهاست.
ایران در همان سال انعقاد معاهده آن را امضا کرد و در سال ۱۳۴۸ پس از تصویب مجلس سنا به عضویت رسمی آن درآمد. جمهوری اسلامی همچنین در سال ۱۳۸۲ پس از توافق با سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) به طور داوطلبانه پروتکل الحاقی را اجرا کرد، ولی تصویب نهایی پروتکل در مجلس هرگز انجام نشد. در پی خروج یک‌طرفه آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ و بازگشت تحریم‌ها، خانه ملت در ۵ اسفند سال ۱۳۹۹ «قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها» را تصویب کرد. این قانون دولت را موظف کرد چنانچه طرف‌های برجام به تعهدات خود عمل نکنند، اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کند و این گونه سطح دسترسی آژانس به تأسیسات هسته‌ای کاهش یافت.

ایران باید از ان‌پی‌تی خارج شود؟
خروج از ان‌پی‌تی طبق ماده ۱۰ این معاهده پیش‌بینی شده است. بر اساس این ماده هر دولت عضو، در صورتی که منافع عالی کشورش به دلیل رویدادهای فوق‌العاده در ارتباط با موضوع معاهده به خطر افتاده باشد، حق خروج از معاهده را دارد. دولت مزبور موظف است حداقل سه ماه پیش از خروج، تصمیم خود و دلایلش را به سایر اعضای معاهده و شورای امنیت سازمان ملل متحد اعلام کند. کره شمالی تنها کشوری است که به استناد این ماده، در سال ۲۰۰۳ از ان‌پی‌تی خارج شد.
در ارزیابی ضرورت خروج ایران از ان‌پی‌تی علاوه بر بررسی وضع موجود، باید مجموعه‌ای از هزینه‌ها و منافع محتمل را سنجید.
الف) وضعیت موجود
۱- نتیجه اقتصادی پایبندی به معاهده: ایران در حالی که به تعهدات ان‌پی‌تی پایبند مانده، تحت شدیدترین تحریم‌های اقتصادی، مالی و بانکی قرار دارد. اقتصاد با رکود و تورم دست و پنجه نرم می‌کند و هیچ یک از مزایای وعده داده شده در برجام (لغو تحریم‌ها و دسترسی به بازارهای جهانی) محقق نشده است.
۲- حملات مکرر به تأسیسات هسته‌ای و ترور دانشمندان: در سال‌های اخیر رژیم صهیونیستی بارها به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله کرده (از جمله خرابکاری در نطنز و فردو) و دانشمندان هسته‌ای ایران ترور شده‌اند. این اقدام‌ها در حالی انجام می‌شود که ایران همچنان به ان‌پی‌تی متعهد است و پادمان‌های آژانس را اجرا می‌کند.
۳- حمله شدید و مخرب به تأسیسات هسته‌ای و ترور فرماندهان نظامی: تجاوزهای گسترده اخیر محور غربی – عبری به تأسیسات مختلف هسته‌ای ایران در نطنز، فردو، خنداب و سایر اماکن از جمله ستاد کل نیروهای مسلح گواه این مدعاست.
ب) مزایای خروج از معاهده
۱- آزادسازی دست ایران برای توسعه فناوری هسته‌ای بدون محدودیت‌های ان‌پی‌تی: با خروج از ان‌پی‌تی، ایران دیگر ملزم به رعایت تعهدات این معاهده در خصوص عدم تولید سلاح هسته‌ای، گزارش‌دهی به آژانس و محدودیت در غنی‌سازی اورانیوم نخواهد بود. بنابراین ایران می‌تواند بدون محدودیت حقوقی بین‌المللی غنی‌سازی اورانیوم و پلوتونیوم را در هر سطحی دنبال کند.
۲- ایجاد بازدارندگی راهبردی: یکی از مهم‌ترین مزایای نظری خروج از ان‌پی‌تی ایجاد یا تقویت بازدارندگی در برابر تهدیدهای نظامی است. ایران با خروج از ان‌پی‌تی و حتی بدون ساخت سلاح هسته‌ای می‌تواند این تصور را در میان دشمنان ایجاد کند که در حال حرکت به سوی تسلیحات هسته‌ای است و این به خودی خود می‌تواند شدت، دامنه و طول زمانی حمله فعلی به ایران را کاهش دهد. نمونه کره شمالی نشان داده خروج از ان‌پی‌تی و حرکت به سمت تسلیحات هسته‌ای می‌تواند هزینه تهاجم نظامی دشمنان را بالا ببرد.
۳- ابزار فشار و چانه‌زنی دیپلماتیک: خروج از ان‌پی‌تی در واکنش به تهاجم غیرقانونی به خاک کشورمان طرح شود و در ادامه می‌تواند به عنوان یک اهرم فشار در مذاکرات هسته‌ای و سیاسی عمل کند.
۴- رهایی از دوگانگی و تبعیض موجود در ان‌پی‌تی: ایران بارها استدلال کرده ان‌پی‌تی در عمل ابزاری برای تحمیل تبعیض هسته‌ای است. کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای (پنج کشور دائم شورای امنیت) هیچ تعهد عملی به خلع سلاح نشان نداده‌اند و ان‌پی‌تی نتوانسته جهان را به سوی خلع سلاح پیش ببرد. ایران با خروج از ان‌پی‌تی دیگر ملزم نخواهد بود به تعهداتی که دیگران آن را رعایت نمی‌کنند پایبند بماند و می‌تواند سیاست هسته‌ای مستقل خود را تعریف کند.
پ) هزینه‌های خروج از ان‌پی‌تی
۱- خروج از ان‌پی‌تی ایران را در برابر انزوای شدید بین‌المللی قرار خواهد داد، حتی کشورهایی که اکنون با سیاست‌های یک‌جانبه آمریکا مخالف‌اند (چین و روسیه) ممکن است در قبال ایران موضعی سختگیرانه اتخاذ کنند.
۲- احتمال بازگشت دوباره موضوع به شورای امنیت و اعمال تحریم‌های چندجانبه وجود دارد ولی تجربه بیش از دو دهه ایران در تحمل رنج تحریم‌ها، کارآمدی این اهرم فشار را زیر سؤال می‌برد.
۳- خروج از ان‌پی‌تی ممکن است به عنوان نشانه قصد ایران برای ساخت سلاح هسته‌ای تعبیر شده و می‌تواند با واکنش‌های دیپلماتیک جهانی روبه‌رو شود.

تهران و هزینه‌های خروج از ان‌پی‌تی
تحولات جاری نشان می‌دهد ایران بدون بهره‌مندی از مزایای ان‌پی‌تی (رفع تحریم‌ها و استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای) به نظر همه هزینه‌های آن را پرداخت کرده است: ۱- تحریم‌های فراگیر و فزاینده و فشار حداکثری،
۲- ترور دانشمندان و خرابکاری در تأسیسات هسته‌ای، ۳ـ حمله نظامی رژیم صهیونیستی و آمریکا و ۴- محرومیت از دسترسی به فناوری‌های پیشرفته هسته‌ای.شاید تا ۲۳ خرداد ماه ۱۴۰۴ ادعای نافع بودن خروج ایران از ان‌پی‌تی نزد اکثریت کارشناسان سیاسی و حقوقی گزاف به نظر می‌رسید؛ چرا که امید می‌رفت ایران و آمریکا در مذاکرات غیرمستقیم در خصوص فعالیت‌های هسته‌ای ایران به توافق دست یابند و هر دو طرف از پرداخت هزینه‌های اضافی معاف شوند، اما با یورش نظامی شدید و گستاخانه رژیم صهیونیستی به عنوان یک رژیم غیرعضو معاهده که فعالیت‌های غیرشفاف و غیر صلح‌آمیز هسته‌ای دارد، به ایران که کشوری عضو و اجراکننده بی‌سابقه‌ترین نظارت‌های آژانس بوده، این محاسبات به طور کلی بر هم خورده است. ایران که تا اینجا تقریباً تمام هزینه‌های خروج از ان‌پی‌تی را پرداخته و با معطلی اقتصادی در چند دهه، شاید مقداری فراتر از آن را نیز متحمل شده باشد، شاید صلاح را در این ببیند که با اتخاذ استراتژی جدید و با اراده قوی، خود را از این معاهده خسارت‌بار خارج کرده و دشمن را از این اقدام نظامی پشیمان کند.