با آغاز ماه محرم بار دیگر دل‌های عاشقان حسینی به سوی کربلا پر می‌کشد و نوای حزن‌انگیز مداحان، فضای جامعه را عطرآگین می‌کند. در این میان، نقش و جایگاه مداحان تراز انقلاب اسلامی به عنوان مبلغان معنویت، اخلاق و بصیرت، اهمیتی دوچندان می‌یابد. این قشر فرهیخته، با بهره‌گیری از هنر و معرفت می‌توانند در راستای اهداف عالی انقلاب اسلامی و ترویج فرهنگ عاشورایی گام‌های مؤثری بردارند.
برای بررسی دقیق‌تر ابعاد مختلف این موضوع و تبیین ویژگی‌های مداح تراز انقلاب اسلامی با دکتر سعید طاووسی مسرور، استاد دانشگاه علامه طباطبایی و عضو هیئت علمی این دانشگاه به گفت‌وگو نشستیم.
مداح تراز انقلاب؛ آینه تمام‌نمای معنویت و اخلاق
مهم‌ترین ویژگی‌هایی که یک مداح تراز انقلاب اسلامی را از دیگران متمایز می‌کند، چیست و چگونه این ویژگی‌ها در راستای اهداف انقلاب اسلامی قرار می‌گیرند؟
دکتر طاووسی مسرور در پاسخ به این پرسش توضیح می‌دهد: براساس بررسی بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدارهای مختلف با مداحان، دو ویژگی برجسته و کلیدی در تعریف مداح تراز انقلاب اسلامی قابل تشخیص است: معنویت و اخلاق. مداح تراز انقلاب اسلامی، نه تنها باید مبلغ معنویت و اخلاق باشد، بلکه باید تجسم عینی این ارزش‌ها در تمام ابعاد زندگی خود، از جمله رفتار، گفتار و کردار باشد. به‌ویژه اخلاق که ریشه در معنویت دارد، باید به‌وضوح در سیره و منش مداح نمایان شود. این تجلی اخلاق حسنه، همان نشانه‌ای است که در زیارت امین‌الله به آن اشاره شده است؛ «وَ اَعْلامَ الْقاصِدینَ اِلَیک واضِحَةٌ» نشانه‌هایی از کسانی که خداوند را قصد می‌کنند و مداح امام حسین(ع) نیز به واسطه ایشان، در مسیر این هدف متعالی گام برمی‌دارد. البته در سال‌های اخیر، برخی تلاش کرده‌اند اهمیت اخلاق را کمرنگ جلوه داده و سیاست را در اولویت قرار دهند. این در حالی است که در دیدگاه رهبر معظم انقلاب، اخلاق جایگاه ویژه‌ای دارد و حتی سیاست نیز باید بر پایه اصول اخلاقی و با الهام از سیره نبوی و علوی شکل بگیرد. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت مهم‌ترین شاخصه برای یک مداح تراز انقلاب اسلامی، معنویت و اخلاق است. این دو ویژگی، نه تنها هویت و جایگاه او را تعریف کرده، بلکه نقش بسزایی در ارتقای سطح معنویت و اخلاق در جامعه ایفا می‌کنند و در راستای اهداف عالی انقلاب اسلامی قرار می‌گیرند.
بازگشت به سنت؛ کلید حفظ اصالت مداحی در عصر تهاجم فرهنگی
اما چگونه می‌توان در هنر مداحی، ضمن حفظ توازن میان فرم و محتوا و بهره‌گیری از ظرفیت‌های آن، از نفوذ و آلودگی به فرهنگ‌های بیگانه و غربی جلوگیری کرد؟
دکتر طاووسی مسرور معتقد است راهکار اصلی برای حفظ اصالت و هویت هنر مداحی در برابر تهاجم فرهنگی، بازگشت به سنت است. وی توضیح می‌دهد: سنت غنی و پربار ما، هم از نظر فرم و هم از نظر محتوا، ظرفیت‌های بی‌نظیری را در اختیار ما قرار می‌دهد. از منظر فرم؛ ما از دستگاه‌های متعدد و متنوع موسیقایی و قالب‌های شعری گوناگون برخورداریم. این تنوع، امکان خلق آثار بدیع و جذاب را فراهم می‌آورد، بدون آنکه نیازی به تقلید از الگوهای غربی باشد. از منظر محتوا؛ گنجینه عظیمی از معارف دینی، شامل آیات، روایات، سیره اهل‌بیت(ع)، تاریخ اسلام و مقتل در اختیار ماست. علاوه بر این، ادبیات ملی، حماسه‌ها، اشعار و امثال و حکم نیز منابع ارزشمندی هستند که می‌توانند در غنای محتوای مداحی به کار گرفته شوند. نکته قابل توجه، پیوند عمیق و متقابل میان میراث ملی و دینی ما در ایران پس از اسلام است. این پیوستگی، امکان خلق آثاری اصیل و متناسب با فرهنگ ایرانی-اسلامی را فراهم می‌کند. بنابراین با رجوع به میراث و سنت خود در عرصه فرم و محتوا، می‌توانیم از الگوهای غربی، سبک‌های موسیقایی انحرافی و محتوای ضعیف و مشکل‌ساز بی‌نیاز شویم.
مداحی؛ رسانه‌ای شیعی برای ارتقای جامعه
این کارشناس تاریخ اسلام در ادامه درخصوص اثرگذاری مداحی بر معنویت و اخلاق جامعه توضیح می‌دهد: محتوای معنوی و اخلاقی مداحی، سینه به سینه و دهان به دهان در جامعه نشر پیدا می‌کند. نوحه‌ها و اشعار مداحان مشهور، نقل محافل شده و توسط عموم مردم زمزمه می‌شوند. بدین ترتیب، پیام‌های اخلاقی و معنوی از طریق این رسانه شیعی یعنی مداحی، در تمام سطوح جامعه گسترش می‌یابد. همچنین هنگامی که مداح خود عامل به محتوای مداحی‌اش باشد، به الگویی عملی برای جوانان و نوجوانان تبدیل می‌شود. در طول تاریخ، مداحانی بوده‌اند که نه تنها به دلیل هنر مداحی، بلکه به دلیل سلوک معنوی و اخلاقی خود، نامشان همواره بر سر زبان‌ها بوده است؛ مرحوم شاه حسین بهاری، حاج اکبر ناظم، مرحوم شمشیری، مرحوم علامه و مرحوم احمد دلجو از این جمله‌اند. نکته مهم دیگر هماهنگی واعظ و مداح است. در مجالس عزاداری، هماهنگی و سنخیت میان سخنرانی واعظ و مداحی، از اهمیت بسزایی برخوردار است. واعظ نیز باید در همان چارچوب معنوی و اخلاقی که برای مداح ذکر شد، عمل کند. چه بسا به دلیل لباس روحانیت، مسئولیت واعظ در این زمینه سنگین‌تر باشد. محتوا و مضامین سخنرانی‌ها، شخصیت و سلوک سخنرانان اعم از روحانی و غیرروحانی، همگی باید با فضای معنوی جلسات تناسب داشته باشند و با قول و فعل خود، به ارتقای معنویت و اخلاق در جامعه کمک کنند.
بصیرت‌افزایی مداحان؛ ضرورت آگاهی و پرهیز از سیاست‌زدگی
رهبر معظم انقلاب همواره بر نقش مداحان در آگاهی‌بخشی و بصیرت‌افزایی تأکید داشته‌اند. به نظر شما، مداحان چگونه می‌توانند به این وظیفه خطیر عمل کرده و در مسائل روز جامعه، به شکلی مؤثر و سازنده، نقش‌آفرینی کنند؟
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: کارشناسان بر این باورند شرط اساسی برای آگاهی‌بخشی و بصیرت‌افزایی توسط مداحان، برخورداری خود ایشان از آگاهی و بصیرت کافی است. آگاهی، مفهومی کلان است که صرفاً به مسائل سیاسی محدود نمی‌شود. بصیرت نیز اگرچه اغلب با مسائل سیاسی مرتبط دانسته می‌شود، اما در اصل، عنوانی دینی است که مسائل سیاسی را نیز دربرمی‌گیرد. بنابراین، لازم است مداح علاوه بر تسلط بر فنون مداحی، دستگاه‌های شعری و... به مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه خود آگاه بوده و با کسب اطلاعات صحیح و موثق، در راستای تبلیغ و ترویج ارزش‌ها گام بردارد. نکته حائز اهمیت این است مفاهیم ارزشمندی همچون آگاهی‌بخشی و بصیرت‌افزایی، نباید به رفتارهای سطحی، جناحی و سیاست‌زدگی تقلیل یابند. ورود به مباحث حزبی، گروهی و حمایت یا تخریب نامزدهای خاص، آفتی خطرناک برای مجالس عزاداری است که ماهیتی ملی، دینی، فراجناحی و فراگروهی دارد. لازم است از این‌گونه رفتارها، تحت عناوین درخشان آگاهی‌بخشی و بصیرت‌افزایی اجتناب شود، چرا که با روح و کلیت مجالس عزای اباعبدالله(ع) سازگاری ندارد.
وی به شرایط کنونی اشاره و تصریح می‌کند: در ایام محرم سال جاری، توجه به حفاظت از کشور، وطن، میهن و نظام اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این راستا، لازم است در جلسات عزاداری، به موضوع دشمن‌شناسی و اطلاع‌رسانی در مورد اقدامات دشمنان خارجی مانند اسرائیل و آمریکا و نفوذیان داخلی آن‌ها پرداخته شده و از ظرفیت جلسات برای آگاهی‌بخشی و بصیرت‌افزایی در این زمینه استفاده شود، اما اگر به بهانه آگاهی‌بخشی، اختلاف ایجاد شود یا بخشی از بدنه نظام متهم شده و یا ناخواسته به ترویج اهداف دشمن کمک شود، بهتر است اساساً از ورود به این مباحث خودداری شود.
نقش مداحان در تقویت اتحاد ملی
با توجه به شرایط خاص اجتماعی و سیاسی پس از سال ۱۳۹۸، به نظر شما چه تغییراتی در رویکرد مداحان نسبت به وظایفشان در راستای اهداف انقلاب اسلامی لازم است؟
این کارشناس دینی در پاسخ به این پرسش و با نگاه به تحقیقاتی که در این حوزه انجام داده است، می‌گوید: با توجه به حوادث تلخ و شیرین سال‌های اخیر؛ حوادثی که برخی مانند دوران کرونا سبب افزایش همبستگی ملی شد و برخی دیگر نظیر وقایع آبان ۱۳۹۸ یا رویدادهای شهریور و مهر ۱۴۰۱، شکاف‌هایی را در جامعه ایجاد کرد؛ به نظر می‌رسد اولویت امروز مداحان، بیش از هر زمان دیگری، باید معطوف به تقویت همبستگی و اتحاد ملی مردم ایران باشد. این مهم، در حمله اخیر رژیم صهیونیستی نیز به‌وضوح خود را نشان داد و مورد تأکید رهبر معظم انقلاب، رئیس‌جمهور و دیگر مسئولان نیز قرار گرفت. مداحان می‌توانند نقش مؤثری در ترویج، حفاظت و تقویت این اتحاد ایفا کنند. سخنان سردار شهید سلیمانی در این باره، مبنی بر ضرورت تأکید بر نقاط مشترک و خط قرمزهای همه ایرانیان یعنی سرزمین، خاک، وطن و نظام باید همواره در اذهان زنده بماند. این رویکرد، کاملاً با روح هیئت و جلسات امام حسین(ع) سازگار است؛ چرا که مجلس آن حضرت، متعلق به همه عزاداران است و بر سر در آن نوشته نشده فلان افراد بیایند و فلان افراد نیایند. همان‌طور که نسبت به کشورمان تعصب داریم، در مورد اباعبدالله(ع) نیز باید همین روحیه را داشته باشیم.
دکتر طاووسی مسرور در پایان تصریح می‌کند: سیاست‌گذاری‌ها، محتواها و برخوردها باید به نحوی باشد که بر مسئله اتحاد ملی و همبستگی تأکید شود. در این باره، رهنمودهای متعددی از سوی رهبر معظم انقلاب ارائه شده است، از جمله جذب حداکثری و بیانات ایشان در سفر به بجنورد در مورد بدحجابان. اگر همین رهنمودها، سرلوحه سازمان تبلیغات اسلامی و انواع تشکل‌های مرتبط با هیئت قرار گیرد، می‌توان از فرصتی که دشمن صهیونیستی ناخواسته در اختیار ما قرار داده، یعنی بازگشت به همبستگی و اتحاد ملی؛ برای هم‌افزایی، رشد و تقویت ایران اسلامی و کشور اباعبدالله الحسین(ع) بهره‌برداری کرد.
نظر شما