در بسیاری از منابع تاریخ تشیع و اسناد مربوط به زندگانی و عصر امام رضا(ع)، ایشان به عنوان برپاکننده مجالس عزاداری در دهه نخست ماه محرم با عنوان دهه محرم یا دهه عاشورا مطرح هستند.
اسناد و منابع تاریخی به جای مانده در مرکز اسناد آستان قدس رضوی مربوط به ادوار و اعصار مختلف تاریخ نیز بیانگر سابقه و تاریخچه قابل ملاحظه این نهاد مقدس و تشکیلات منتسب به بارگاه منور حضرت رضا(ع) در برپایی آیین عزای حسینی در این قطعه از بهشت است. برای بررسی بیشتر این موضوع، بخش‌هایی از سخنان زهرا فاطمی مقدم، مسئول امور ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را دنبال کنید. وی هم اکنون دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ است.
میزبانی ۴۰۰ ساله از عزاداران حسینی در بارگاه مطهر امام هشتم(ع)
به گواه اسناد و منابع تاریخی، بارگاه منور ثامن الحجج حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در طول ۴۰۰ سال گذشته به طور پیوسته میزبان سوگواران حضرت سیدالشهدا(ع) در ماه‌های محرم و صفر بوده و عطر و بوی حسینی همه ساله، صحن و سرای حرم مطهر امام رضا(ع) را طی قرن‌های متمادی فرامی‌گرفته است.
اسناد زیادی در مرکز اسناد سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی وجود دارد که بیانگر تاریخ سوگواری از دوره صفویه تا قاجار است و از لابه‌لای این اسناد می‌توان با آیین‌ها و رسوم عزاداری برای امام حسین(ع) در بارگاه مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) آشنا شد.
اسناد موجود در مدیریت امور اسناد و مطبوعات این سازمان، روایتگر چگونگی برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) در حرم مطهر امام رضا(ع) از دوران صفویه تا امروز است.
قدیمی‌ترین سند مرتبط با روز عاشورا با قدمت ۴۳۵ سال
از دوره صفویه با شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی، مراسم روز عاشورا با وسعت و شکوه ویژه‌ای در حرم منور رضوی برپا می‌شد، در همین ارتباط قدیمی‌ترین خبر در مورد روز عاشورا که در اسناد آستان قدس به آن اشاره شده مربوط به سال ۱۰۱۲ قمری (دوره صفویه) بوده که در آن به تعطیلی حمام آغچه که از موقوفات آستان قدس رضوی بوده، اشاره شده است. هچنین موضوع تعطیلی دکان‌ها، مکتبخانه حرم مطهر و سایر فعالیت‌های جاری و عادی در روز عاشورا نیز در این زمینه به چشم می‌خورد.
برای ورود به ماه محرم‌الحرام و انجام عزاداری سید و سالار شهیدان، یکسری آداب و رسومی در بارگاه مطهر رضوی مطابق دستور متولی وقت (تولیت) این آستان مبارک، به کارکنان مربوط و مسئول در این زمینه ابلاغ می‌شده است. در یکی از اسناد مرتبط با دستورات متولی وقت آستان در سال ۱۳۲۲ هجری قمری (دوره قاجار) خطاب به یکی از صاحب منصبان آستان چنین آمده است: «... جناب مجدت نصاب، خازن التولیه از یوم غره شهر محرم الحرام الی روز عاشورا روضه معمولی همه ساله را در دارالضیافه مبارکه طرف صبح بخوانند و شروع نمایند. البته قدغن دارید که دارالضیافه مبارکه و گنبد مرحوم الله‌وردی خان را در کمال خوبی و پاکیزگی مفروش نمایند و پرده خوب بزنند که برای صبح یوم غره شهره محرم الحرام حاضر و مهیا بوده باشد نهایت مواظبت نمایند که خیلی پاکیزه فرش شود...».
پیشینه ۱۷۳ ساله سیاه‌پوشی گلدسته‌های حرم مطهر رضوی
بر اساس این اسناد، از جمله این آداب و رسوم، سیاه‌پوشی گلدسته‌ها و گنبد طلای حرم مطهر رضوی در محرم بوده است. قدیمی‌ترین خبر در مورد سیاه‌پوشی بارگاه منور حضرت ثامن‌الحجج(ع) به روایت اسناد تاریخی موجود در آرشیو گنجینه رضوی به سال ۱۲۷۴ قمری (دوره قاجاریه) برمی‌گردد که از این سال به بعد تقریباً هر ساله ایوان‌های طلای صحن‌های عتیق و جدید (صحن آزادی فعلی) و گلدسته‌های طلا و دورتادور ضریح مطهر امام هشتم(ع) با پارچه مشکی سیاه‌پوش می‌شد.
یکی دیگر از این آداب مطابق رسوم آن زمان، مفروش کردن رواق‌ها با فرش‌های متناسب و نصب پرده در محل روضه‌خوانی برای مرثیه‌سرایی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) بوده است.
مطابق اسناد موجود در گنجینه رضوی محل ذکر مصیبت ایام محرم به ویژه ۱۰ روز اول محرم در حرم مطهر رضوی مطابق با شرایط جوی در مکان‌های مختلفی برگزار می‌شده است. در روزهایی که شرایط جوی و هوا مساعد بوده این مراسم در ایوان طلای صحن عتیق (صحن انقلاب کنونی) برگزار می‌شده است. در غیر این صورت و در مواقعی که شرایط جوی مساعد نبوده این مراسم در رواق‌هایی مانند «دارالسیاه»، «دارالضیافه»، «رواق الله‌وردی‌خان» و «معبر کشیک‌خانه» برگزار می‌شده و برای این منظور مکان‌های مورد نظر مفروش شده و با تأمین روشنایی و نور مناسب برای حضور زائران و عزاداران اباعبدالله الحسین(ع) برای عزاداری آماده می‌شده است.
سندی با سابقه ۴۲۲ سال درباره روضه‌خوانی عاشورا در آستان امام رضا(ع)
قدیمی‌ترین سند مرتبط با موضوع روضه‌خوانی در حرم مطهر امام رضا(ع) به مناسبت روز عاشورا به سال ۱۰۲۵ قمری (دوره صفویه) برمی گردد که در آن به شخصی به نام «محمدحسین روضه‌خوان» مواجب و وظیفه پرداخت کرده‌اند. حضور روضه‌خوان‌های حرم منور در این مجالس از ابتدای ماه محرم تا روز عاشورا به صورت مستمر انجام می‌شده است. در اواخر دوره قاجار و در دهه اول محرم و به مناسبت عاشورا، تعداد روضه‌خوانان به ۳۷ نفر در حرم مطهر رضوی می‌رسیده است. این روضه‌خوانان در درب‌های حرم مطهر و در رواق دارالسیاده به روضه‌خوانی می‌پرداختند و مطابق با سندی مربوط به سال ۱۳۲۵ قمری (دوره قاجار) به آنان انعام از سوی آستانه مقدسه رضویه پرداخت می‌شده است. مراسم‌های آیینی ـ مذهبی در قالب روضه‌خوانی، سینه‌زنی، حضور دسته‌جات عزاداری در حرم منور رضوی و نیز حمل وسایل و نمادهای گوناگون از دیگر ارکان باشکوه آداب و رسوم سوگواری ماه‌های محرم و صفر در حرم مطهر امام رضا(ع) بوده است.
مطابق عکس‌های موجود در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در دوره قاجار روز عاشورا حرم مطهر شلوغ و مملو از عزاداران در صحن عتیق بوده که حتی برخی از عزاداران در پشت‌بام حرم مقدس نزدیک گنبد مطهر امام هشتم(ع) و بالای ایوان طلای صحن عتیق حضور پیدا می‌کردند.
از دیگر مراسم مربوط به ماه محرم الحرام در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)، برگزاری مراسم خطبه‌خوانی و شمع‌گردانی در صحن عتیق (انقلاب) در شب عاشورا بوده است که در اسناد به جای مانده، این مراسم از دوره قاجار به بعد به چشم می‌خورد.
یادی از مراسم نخل‌بندی که امروز دیگر در حرم مطهر انجام نمی‌شود
همچنین در اسناد بر جای مانده از تشکیلات اداری آستان قدس رضوی مربوط به دوره‌های صفویه و افشاریه، اطلاعاتی در مورد اجرای مراسم نخل‌بندی در حرم مطهر امام رضا(ع) در روز عاشورا نیز به چشم می‌خورد. در حالی که امروزه مراسم نخل‌بندی در حوزه مرکزی ایران (یزد و...) رواج بیشتری دارد و در شهرهایی مانند مشهد به دست فراموشی سپرده شده است. اسنادی در تشکیلات آستان قدس رضوی وجود دارد که اطلاعاتی در ارتباط با مراسم نخل‌بندی در حرم منور امام رضا(ع) در دوره‌های صفوی و افشاریه را بازگو می‌کند. مراسم نخل‌گردانی مقدمات خاصی داشته که تزئین و آرایش نخل و به دیگر سخن «نخل‌بندی» از جمله ضروریات آن به حساب می‌آمده است. معمولاً پیش از آغاز مراسم، نخل‌ها را با وسایل مختلفی از جمله پارچه، آینه، کاغذ الوان، ورق نقره و طلا و دیگر زیورآلات تزئین می‌کردند تا هنگام حمل از شکوه و جلوه خاصی برخوردار باشد. قدیمی‌ترین خبر در مورد نخل‌بندی در حرم منور رضوی مربوط به عاشورای سال ۱۰۶۷ قمری و دوره صفوی است.
آنچه بیان شد و مطالب مشابه آن نشان می‌دهد آستان قدس رضوی از ابتدای شکل‌گیری تاکنون اهتمام جدی نسبت به برپایی آیین‌های مذهبی برای پاسداشت یاد حضرات معصومین(ع) داشته است، امری که امروزه نیز همچنان با شکوه ادامه دارد.
نظر شما