وقتی به تاریخ حرم مطهر رضوی نگاهی می‌اندازیم با ویژگی‌ها و موضوعات خاصی روبه‌رو می‌شویم که هر کدام در دل خود روایتی طولانی و قدمت دار، دارند.
به‌عنوان‌مثال، تعدادی از مدارس تاریخی که در قرون گذشته ساخته شده‌اند و هر کدام از آنها علاوه بر تاریخچه‌ای طولانی، هم معماری‌های ویژه و زیبا داشتند و هم به‌عنوان یک فضای آموزشی، سال‌های زیادی در این عرصه فعال بوده‌اند، اما با توسعه حرم مطهر رضوی در قرون متمادی با دستور مدیران وقت، یا تخریب و به رواق یا صحنی در این مکان مطهر تبدیل شده‌اند یا همچنان فعال‌اند و کارایی مختلفی، دارند.
«بالاسر»؛ نزدیک‌ترین مدرسه به صحن عتیق حرم مطهر رضوی
«بالاسر» از مدارس علمیه تاریخی شهر مشهد بوده که به علت قرارگرفتن در قسمت بالاسر ضریح حضرت رضا (ع)، به این نام مشهور شده است، محل دقیق آن در حاشیه بازار زنجیر واقع شده که از شمال به صحن انقلاب (عتیق) و از جنوب به مدرسه پریزاد، از شرق به مسجد بالاسر و دیگر بیوتات متبرکه رضوی و از غرب نیز، به بازار زنجیر، محدود می‌شده است.
اگرچه تاریخ بنای نخستین، واقف و بانی مدرسه بالاسر به‌روشنی معلوم نیست، اما برخی از تاریخ‌نگاران معتقدند، بانی آن، شاهرخ، فرزند امیر تیمور است و قبر نوه او ابوالقاسم بابر نیز در زیر گنبد شمال شرقی، واقع شده است، بر همین اساس برخی از مورّخان از این مدرسه به «مدرسه شاهرخی» یاد کرده‌اند که به‌مرورزمان به همان ترتیبی که گذشت به «مدرسه بالاسر»، تغییر نام یافت.
مساحت این مدرسه ۲۵۰ متر در دوطبقه و شامل ۲۷ حجره که حیاط در مرکز ساختمان و حجره‌ها در چهار ضلع آن قرار داشته‌اند. دو ایوان یکی در ضلع جنوبی و دیگری در ضلع شرقی این بنا قرار داشته است، و ایوان جنوبی به‌عنوان مسجد و مَدْرس و ایوان شمالی به‌عنوان مَدْرس، مورداستفاده قرار می‌گرفته است.
از ویژگی‌های خاص این مدرسه تاریخی، ایوان مجلّل و باشکوه غرب مدرسه است که داخل بازار زنجیر قرار داشته است. ایوان یاد شده دارای کتیبه‌ای زیبا با خط نستعلیق بوده که اشعاری مربوط به زمان تعمیر مدرسه، بر آن، نقش بسته است.
این مدرسه در آستانه پیروزی انقلاب به علت آنکه تولیت آستان قدس و صاحب‌نظران به این نتیجه رسیدند که زمین متعلق به آستان قدس بوده که به مدرسه تبدیل شده، آن را تبدیل به رواق با شکوهی به نام دارالولایه، کرده‌اند.
از ساخت و وقت مدرسه «پریزاد» تا ویژگی‌های شاخص آن در معماری
پریزاد خانم، ندیمه مخصوص گوهرشاد آغا، مدرسه پریزاد را در سال ۸۲۳ (ه. ق) ساخت و آن را با تمام اماکن اطرافش، وقف کرد. این بنا اکنون در ضلع غربی بیوتات بالاسر بقعه مطهر امام رضا (ع)، روبروی مدرسه دو در و جنب رواق بزرگ دارالولایه واقع شده است.
بسیاری از تاریخ‌نگاران پس از بازدید از این مدرسه، دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن نوشته‌اند، به‌عنوان‌مثال، فریزر سیاح انگلیسی درباره این مدرسه، چنین نوشته است: «مدرسه پریزاد خانم که بنای کوچکی است، یک زن از ندیمه‌های گوهرشاد آقاست و در همان وقت که خانم او مسجد گوهرشاد را می‌ساخت، او نیز این مدرسه را بنا کرد و موقوفه برای آن قرارداد، بیست تا سی نفر در این مدرسه سکنی دارند.»
مدرسه پریزاد، همانند دیگر مدارس دوره تیموریان بنایی چهارایوانی به مساحت ۳۰۰ مترمربع است در دوطبقه، شامل ۲۲ حجره و چهار ایوان در چهار سمت حیاط کوچک مدرسه، پیشانی ایوانچه حجره‌ها و نمای داخل ایوان‌ها که به‌عنوان، مسجد و مَدْرس کاربری دارد با کاشی‌های معرّق و گچ‌بری‌های زیبا و باشکوه آراسته شده است. بنا بر کتیبه‌ای که در سر در بیرونی مدرسه موجود است، در سال ۱۰۹۱(ه. ق) توسط نجفقلی خان، بیگلربیگی قندهار و به سعی محمدباقر بیک و میرزا شکراللَّه تعمیراتی در آن انجام شده است و به علت مرمت‌های متعدد بنا، آثار هنری و تاریخی اصیل دوره تیموری در آن بر جا نمانده، اما در با بازسازی‌های انجام شده، شکل و طرح اصلی مدرسه، همچنان حفظ شده است.
این را هم باید در ادامه این بخش اضافه کنیم که هم‌اکنون از این مدرسه به‌عنوان مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات دینی و اطلاع‌رسانی استفاده می‌شود که شامل بخش‌های پاسخ‌گویی به مسائل شرعی به‌صورت حضوری و تلفنی، مشاوره دینی، حلقه‌های معرفت، حرم‌شناسی، رایانه و اطلاع‌رسانی است.
اصیل‌ترین نمونه‌های معماری عصر تیموری در مدرسه «دو در»
وقتی طرح اولیه مدرسه «دو در» را پایه‌ریزی می‌کردند، در حاشیه معروف‌ترین بازار مشهد به نام، بازار زنجیر قرار داشت که از شمال به کاروان‌سرای وزیر نظام، از جنوب به کاروان‌سرای ناصری، از مغرب به محله‌ها و مغازه‌های اطراف اماکن متبرکه رضوی و از مشرق، به بازار زنجیر، محدود می‌شده است.
این مدرسه هم اکنون در جنوب غربی حرم مطهر امام رضا (ع) روبه‌روی مدرسه پریزاد و شرق صحن جمهوری اسلامی قرار دارد. این اثر تاریخی توسط یکی از فرماندهان دوره تیموری به نام امیر یوسف خواجه بهادر ملقّب به غیاث‌الدین در دوران سلطنت میرزا شاهرخ در سال ۸۴۳.ق احداث شد، مدتی به نام بانی اولیه‌اش به یوسف خواجه و سپس به دو در - به علت وجود دو ورودی در شرق و غرب مدرسه -، مشهور شده است.
این مکان، از لحاظ تزیینات، کاشی‌کاری، خطوط و نقوش متنوع از اهمیّت ویژه‌ای برخوردار است، کتیبه سردر مدرسه که با خط ثلث زیبایی نوشته شده دربردارنده نام پادشاه وقت، بانی و سال احداث مدرسه است.
شعرهای فارسی که بر برخی قسمت‌های نمای بیرون و به‌خصوص پیرامون دو گنبد مدرسه نقش بسته از دیگر ویژگی‌های این بناست. در دو سوی ورودی مدرسه، چهار قاب بسیار نفیس از هنر معرق قرار دارد که بر روی هر یک عباراتی به عربی نوشته شده است. از ویژگی‌های معماری این بنا، نوع طراحی و آرایش دو گنبد زیبای مدرسه است که به رنگ آبی آسمانی در دو ضلع جنوب غربی و شرقی مدرسه، قرار دارد.
از موقوفات و واقفان اولیه مدرسه دو در اطلاعی در دست نیست، اما در سال ۱۳۰۳(ه. ق)،۱۰ باب دکان در جنب مدرسه با درآمد سالانه ۲۵۰ تومان جزء موقوفات آن، بوده است. به‌طوری‌که موقوفات این مدرسه در سال ۱۳۴۹(ه. ش)، به چهارهزار و ۸۰۰ تومان گزارش شده و حدود ۸۰ طلبه در آن ساکن و مشغول تحصیل، بوده‌اند.
مدرسه «مستشار یه»؛ از ساخت تا تخریب
مدرسه «مستشاریه»، در شمال غربی صحن کهنه و پشت ایوان عباسی، متصل به مدرسه میرزا جعفر قرار داشته؛ اما تاریخ دقیق بنای آن معلوم نیست، ولی از منابع تاریخی چنین بر می‌آید که در زمره چهار مدرسه‌ای است که در زمان سلطنت میرزا شاهرخ (۸۰۷ – ۸۵۰.ق) احداث شده است.
این بنای تاریخی در سال ۱۳۱۵(ه. ش) پس از واقعه مسجد گوهرشاد متروک و حجره‌های غربی آن نیز خراب شد و آن را ضمیمه دکاکین آستان قدس در بازار سنگ‌تراش‌ها می‌کنند و بقیه مدرسه نیز به‌مرور ایام، به واسطه نزول برف‌وباران و عدم توجه اولیای امور، مخروبه می‌شود، تا اینکه سرانجام در سال ۱۳۵۴(ه. ش)، اندک آثار باقیمانده نیز توسط نایب‌التولیه وقت، جهت بازسازی اطراف حرم مطهر امام رضا (ع)، تخریب می‌شود.
از وضعیت ساختمان مدرسه اطلاع دقیقی موجود نیست، گر چه از منابع تاریخی چنین مستفاد می‌شود که این مدرسه بسیار کوچک و دارای هفت الی هشت حجره و یک مَدْرس، بوده است.
مدرسه «خیرات خان»؛ مدرسه در دل حوزه علمیه مشهد
مدرسه «خیرات خان»، از مدارس عهد صفویان در حوزه علمیه مشهد است، بانی آن خیرات خان از اعیان و بزرگان آن عصر است که این بنا را در سال ۱۰۵۷.ق احداث کرده و برابر سنگ نبش سر در مدرسه، وی در اثنای ساخت مدرسه، درگذشته است.
این مدرسه هم‌اکنون در مجموعه اماکن و بیوتات آستان قدس رضوی در ضلع شمال شرقی حرم مطهر حضرت رضا (ع) جنب مهمان‌سرای آستان قدس واقع شده است، اما زمانی که طرح آن ریخته می‌شد، در حاشیه یکی از بست‌های اصلی و مهم شهر به نام «بست پایین خیابان» قرار داشت و از دو سمت، توسط چندین دربند مغازه، محصور شده بود.
حجره‌های این مدرسه در دوطبقه در چهار سمت حیاط مدرسه قرار دارند که در مقابل هر حجره در دوطبقه یک ایوان است، تزیینات هنری مدرسه اندک و مختص به کاشی‌کاری هفت‌رنگ لچکی‌های ایوانچه‌ها و ایوان‌های شمالی و جنوبی و در بقیه سطوح از آجر خشتی، استفاده شده است.
مدرسه «باغ رضوان» مکانی برای اسکان طلبه ها
مدرسه «باغ رضوان»، از مدارس دوره معاصر شهر مشهد، در قسمت شمالی اماکن متبرکه، حاشیه میدان بزرگ حرم مطهر رضوی که از سمت شرقی به مسافرخانه و اداره متوفیات و تعدادی اماکن عمومی و از سمت جنوب به میدان حرم مطهر و از شمال و غرب به بازارچه حاج آقاجان، محدود می‌شده و ازآنجاکه حجره‌های طبقه دوم باغ یا صحن رضوان به طلاب اختصاص‌داده‌شده بود، به مدرسه باغ رضوان، شهرت یافت.
در مدرسه باغ رضوان، برنامه آموزشی منظم و خاصی وجود نداشت و بیشتر از امکانات آن برای اسکان طلبه‌ها، استفاده می‌شد، البته تنها یک درس، توسط مرحوم فقیه سبزواری چند سال در یکی از شبستان‌های آن تدریس می‌شد.
مدرسه باغ رضوان در سال ۱۳۵۴(ه. ش)، تخریب و به فضای سبز تبدیل شد که آیت اللَّه فقیه سبزواری نیز پس از فوت در سال ۱۳۴۵(ه. ش)، در محل مدرسه باغ رضوان، به خاک سپرده شد.
مدرسه «سلیمانیه»؛ مدرسه‌ای بدون تزیینات و آرایه‌های هنری
مدرسه سلیمانیه، از مدارس دوره قاجاریه در حوزه علمیه مشهد که در انتهای بازار بزرگ، مقابل مسجد تاریخی و معروف ۷۲ تن (مسجدشاه)، که از شمال به منازل مسکونی، از غرب به کوچه راسته حمام و از جنوب و شرق به کوچه آیت اللَّه سبزواری منتهی می‌شد. این بنا زمان حکومت آغامحمدخان قاجار، توسط سلیمان خان ملقب به اعتضاد الدوله از امیران و بزرگان قاجار، بنا شد، ازاین‌رو به سلیمانیه شهرت یافت.
تاریخ احداث بنا به‌روشنی معلوم نیست، اما چون در زمان سلطنت آغامحمدخان (۱۳۱۱– ۱۳۴۵.ق) بنا شده و وی در سال ۱۲۱۰ به مشهد آمده، به‌احتمال‌قوی در سال‌های ۱۲۱۰ و ۱۲۱۱(ه. ق)، احداث شده است.
این بنای قدیمی، از هرگونه تزیینات و آرایه‌های هنری خالی بود و تنها در راهرو آن سنگ بزرگی که سال احداث مدرسه و نام بانی آن به انضمام موقوفات و تعمیرات در آن حک شده بود، قرار داشت.
این مدرسه در نهایت به علت فرسودگی در سال ۱۳۵۹ تخریب و ساختمان جدیدی با زیر بنای ۱۸۰۰ مترمربع در دوطبقه احداث شد که دارای ۴۲ حجره و امکانات قابل‌توجهی بود، همچنین، در سال ۱۳۳۴(ه. ش)، دارای کتابخانه ارزشمندی شده که ۱۵۰ جلد کتاب خطی و ۳۰ جلد کتاب چاپی داشته است.
این مدرسه تاریخی در سال ۱۳۷۸(ه. ش)، به دلیل توسعه اماکن متبرکه تخریب و زمینی در انتهای کوچه چهار باغ توسط آستان قدس رضوی در اختیار اداره اوقاف قرار داده شد که از سال ۱۳۸۱ احداث ساختمان جدید شروع شده ولی تاکنون، به بهره‌برداری نرسیده است.
ساخت مدرسه «پایین پا» در دوران صفویه
مدرسه «پایین پا»، از مدارس تاریخی عهد صفویان، بانی آن «میرزا سعدالدین» از امرا و بزرگان عهد صفویان است که اهل علم و دارای ذوق و شعر نیز بوده است. این بنا ابتدا به نام بنیان‌گذارش به «سعدیه» یا «سعدالدین» معروف بوده، اما از آن جا که در اطراف مدرسه چند تیمچه و کاروان‌سرا، شامل تعدادی مغازه معروف به پایین پا وجود داشته است، این مدرسه نیز در بین مردم به مدرسه پایین پا، مشهور شده است.
این بنا در قسمت شرقی مسجد گوهرشاد متصل به مقبره شیخ بهائی قرار داشته است، نویسنده کتاب شمس الشموس در این باره می‌نویسد: در جنوب مدرسه علی‌نقی میرزا که در مشرق مسجد گوهرشاد است، فضایی بود که برف‌انداز مسجد بوده، در چهار طرف آن فضا، دکاکین صحافی و زرگری و غیره بود که شکل تیمچه‌ای را به خود گرفته بود و به نام پایین پا موسوم بود، در طرف شرقی آن فضا، مقبره مرحوم شیخ بهایی بود که در دوران صفویه ساخته و در قسمت جنوب شرقی و جنوب پایین پا، پشت دکاکین دو باب مدرسه علوم دینی بود، مدرسه جنوبی آن تقریباً متروک شده و محل کسب قرار گرفته و مدرسه جنوب شرقی آن معروف به «سعدیه» و دارای دو در خروجی یکی به محوطه پایین پا و دیگری به کوچه حمام میرزا، مفتوح بود.
این مدرسه در سال ۱۳۱۰(ه. ش)، بر اثر تعمیرات داخلی آستان قدس و خیابان‌کشی اطراف حرم مطهر، تخریب شد.
مدرسه «حاج حسن» مربوط به عصر صفویه
مدرسه «حاج حسن» در حاشیه شمالی بالا خیابان (خیابان شیرازی) حدفاصل دو مدرسه نواب و باقریه قرار داشت که از شمال به مسافرخانه حسینی، از غرب به گاراژ شمس و از شرق به مدرسه باقریه متصل بود. برابر سنگ‌نبشته سر در ورودی مدرسه، این بنا در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی به دستور ملک بهزاد از اعیان و اشراف آن عصر ساخته شده است.
این مدرسه ابتدا به بهزادیه مشهور بوده ولی به علت آنکه بعداً فردی به نام حاج حسن آن را مرمت و بازسازی کرده بود، به حاج حسن، شهرت یافت.
این مدرسه به‌رغم محدودیت مساحت و بنا از نظر شمار طلاب و برنامه‌های آموزشی از رونق خاصی برخوردار بوده، چنان که در سال ۱۳۴۶(ه. ش)، حدود ۶۵ نفر و در سال ۱۳۵۱(ه. ش) با اندکی افزایش حدود ۸۰ نفر طلبه داشته است. این مدرسه تاریخی در سال ۱۳۵۴(ه. ش)، به دلیل طرح توسعه اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) تخریب و تبدیل به فضای سبز شد.
منبع: کتاب «حوزه علمیه خراسان: مدارس علمیه مشهد» از محمود پسندیده نویسنده و پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی
نظر شما