دکتر بهزاد نعمتی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به مناسبت سال روز سرکوب خونین قیام مردم علیه کشف حجاب در مسجد گوهرشاد به دستور رضاخان و سالروز عفاف و حجاب، به تاریخچه این بنای تاریخی اشاره کرد و زوایای تاریخی، هنری و وقایع مربوط به این مسجد تاریخی را، موردبررسی قرارداد.
وی گفت: در میان آثار برجسته معماری اسلامی ایران، مسجد گوهرشاد، جایگاه خاصی دارد؛ بنایی با قدمتی بیش از 6 قرن که در جوار بارگاه ملکوتی حضرت امام رضا(ع) واقع شده و به یکی از باشکوه‌ترین جلوه‌های هنر و معماری دوره تیموری، تبدیل شده است.

جلوه‌گاه هنر تیموری در کنار حرم رضوی

نعمتی، مسجد گوهرشاد را یکی از نمادهای ماندگار معماری ایرانی - اسلامی دانست و افزود: این مسجد چهارایوانی که در دوره تیموریان ساخته شده، نماینده تمام‌عیاری از هنر معماری آن دوره است. قوام‌الدین شیرازی، معمار آن، طراحی‌ای را ارائه داده که در عین شکوه درونی، بیرون‌نمایی چشمگیری ندارد تا عظمت حرم مطهر، تحت‌الشعاع قرار نگیرد.
وی با اشاره به ویژگی‌های فنی و هنری این بنا، ادامه داد: درون مسجد با چهار ایوان باشکوه طراحی شده که ایوان جنوبی – ایوان مقصوره – بزرگ‌ترین آنهاست. این ایوان به گنبدخانه متصل شده، و برخلاف اغلب مساجد، گنبدخانه‌ای مستقل در این بنا وجود ندارد.

زیبایی‌های نهفته در تزیینات داخلی مسجد

نعمتی، در ادامه به تزیینات داخلی مسجد گوهرشاد اشاره کرد و گفت: تزیینات این مسجد، در نوع خود بی‌نظیر است. استفاده از کاشی‌های معرق، معقلی و نره در نمای داخلی و گنبد، همچنین نقاشی‌های اجراشده در زیر گنبدخانه، جلوه‌ای از ذوق هنری و دقت سازندگان آن است.
حتی راهروی کوچکی که درگذشته مسجد را به بازار وصل می‌کرد، امروز یکی از کهن‌ترین نمونه‌های تزیینات معماری تیموری را، در خود دارد.

موقوفه‌ای بی‌نظیر برای اداره مسجد

وی درباره اقدام هوشمندانه گوهرشاد خاتون برای نگهداری از این مسجد نیز، این‌گونه توضیح داد: 8 سال پس از ساخت مسجد، گوهرشاد بیگم وقف‌نامه‌ای جامع تنظیم کرد و املاک بسیاری را برای اداره این بنای مقدس اختصاص داد.
این اقدام سبب شد مسجد گوهرشاد به یکی از منظم‌ترین و ماندگارترین بناهای مذهبی دوره تیموری، تبدیل شود.
راز دفن گوهرشاد در هرات یکی از بخش‌های جالب‌توجه گفت‌وگو، مربوط به محل دفن گوهرشاد خاتون یود.
نعمتی در این باره، گفت: گوهرشاد بانو، مسجدی دیگر نیز در هرات بنا کرده بود. با اینکه تمایل داشت پس از مرگ در مشهد دفن شود، اما به‌واسطهٔ دسیسه برخی سیاست‌مداران در هرات، در ۸۸ سالگی به قتل رسید و در همان مسجد هرات، به خاک سپرده شد.
وی، تأکید کرد: هرچند مسجد گوهرشاد هرات نیز اثر باشکوهی است، اما حیات، شکوه و پویایی آن با مسجد گوهرشاد مشهد، قابل‌مقایسه نیست.
شایان‌ذکر است، واقعه مسجد گوهرشاد تجمع اعتراضی مردم مشهد در مسجد گوهرشاد علیه قانون تغییر لباس بود که توسط نیروهای دولتی، سرکوب شد.
این حادثه خونین، در تیرماه سال ۱۳۱۴ شمسی، در زمان حکومت پهلوی اول رخ داد. علت اصلی این تحصن، اعتراض به اجباری شدن کلاه‌شاپو و سیاست‌های تغییر لباس بود.
همچنین، حصر آیت‌الله سید حسین قمی که از مخالفان این سیاست‌ها بود، موجب افزایش اعتراضات شد.
در این تجمع، محمدتقی بهلول سخنرانی کرد و در همین حین، بین مردم و نیروهای دولتی درگیری رخ داد. این تحصن به‌شدت سرکوب شد و بیش از ۱۶۰۰ نفر کشته و تعدادی نیز زخمی شدند.