مرمت اصولی بخش‌های تاریخی این بارگاه، همچون آینه‌کاری‌های چشمنواز و کاشی‌کاری‌های پیچیده، نقشی کلیدی در صیانت از هویت معنوی و ارزش‌های تاریخی دارد. وظیفه خطیری که امروز بر عهده سازمان عمران و نگهداری آستان قدس رضوی است.
ادامه سنت مرمت ابنیه در حرم مطهر رضوی
سنت نگهداری و مرمت این آثار نیز سابقه‌ای چندصد ساله دارد؛ از صحن‌ها و ایوان‌هایی که در عصر صفویه و قاجار ساخته یا مرمت شدند تا تعمیرات و بازسازی‌هایی که در این دوره توسط آستان قدس رضوی به انجام می‌رسد، همه نمونه‌هایی از آن است که طی قرون مختلف اجرایی شده‌اند.
امروزه سازمان عمران و نگهداری آستان قدس رضوی با بهره‌گیری از هنر استادکاران ایرانی، این میراث بی‌بدیل را به گونه‌ای مرمت می‌کند که هم اصالت آن حفظ شود و هم امکان دسترسی و زیارت معنوی آن برای نسل کنونی و آینده فراهم بماند.
حرم مطهر امام رضا(ع) فقط یک مکان زیارتی نیست؛ بلکه بازتاب تجلی هنر، معماری و فرهنگ ایرانی–اسلامی است که قرن‌ها تاریخ را به دوش می‌کشد. در طول سده‌های گذشته، شاهان صفوی مانند شاه‌عباس اول و شاه‌عباس دوم و بعدها ناصرالدین‌شاه قاجار، با سرمایه‌گذاری در تزئین و مرمت بناهایی چون ایوان‌ها، گنبدها و آینه‌کاری‌ها، بذر پیوند میان هنر، اصالت و تجربه زیارتی را کاشتند. امروز نیز سازمان عمران و نگهداری آستان قدس رضوی این سنت ارزشمند را با دقت و تخصص ادامه می‌دهد و دو پروژه مرمت آینه‌کاری رواق دارالسعاده و تزئینات ایوان و مناره عباسی را به‌صورت همزمان در دستور کار دارد.
مرمت آینه‌کاری رواق دارالسعاده
رواق دارالسعاده، یکی از قدیمی‌ترین و چشمنوازترین رواق‌های حرم مطهر است. این رواق که در ضلع شرقی حرم مطهر، میان ایوان طلای صحن آزادی و رواق حاتم‌خانی قرار دارد، به فرمان اللهیارخان آصف‌الدوله، استاندار وقت خراسان در سال ۱۲۵۱ قمری ساخته شده است. دارالسعاده بعدها در حدود ۱۳۰۰ قمری به دستان هنرمند میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان با آینه‌کاری‌های استادانه مزین شد. آینه‌کاری منحصرش در کنار سنگ مرمر سقف و بخش‌هایی از دیوار آن، چنان به شکوهش افزود که نام «دارالسعاده» را بر آن نهادند.
این رواق از گذشته مکانی برای برگزاری مراسم مذهبی، جشن‌ها و سوگواری‌های خاص در بارگاه منور رضوی بوده است. با گذشت بیش از ۱۴۰ سال، بخش‌هایی از این آینه‌کاری دچار فرسودگی و شکستگی شده و نورگیری کاهش‌یافته است، تا آنجا که ادامه کیفیت اولیه را در معرض خطر قرار داده است. به همین دلیل، از خردادماه تیمی ۱۰ نفره از استادکاران آستان قدس رضوی با هدایت سازمان عمران و نگهداری، اقدام به مرمت بیش از ۷۰۰ مترمربع از این آثار کرده‌اند. تعمیر نورگیرها و نصب داربست‌ها به‌گونه‌ای انجام شده تا روند زیارتی زائران را مختل نکند. این رویکرد نشان می‌دهد چگونه می‌توان حفاظت از میراث تاریخی را در کنار احترام به تجربه زیارتی حفظ کرد.
فرایند مرمت، شامل شناسایی آسیب‌ها، انتخاب مصالح همگون با اصل بنا و استفاده از روش‌های سنتی و فنی است.
مرمت تزئینات ایوان و مناره عباسی در صحن انقلاب
همزمان با مرمت رواق دارالسعاده، عملیات گسترده مرمت تزئینات ایوان و مناره عباسی در صحن انقلاب (عتیق) نیز از خردادماه آغاز شد. صحن انقلاب قدیمی‌ترین صحن این حرم مطهر به شمار می‌رود که از سال ۸۷۵ ق و در زمان سلطان حسین بایقرا ساخته شده است. ایوان شمالی آن موسوم به «ایوان عباسی» نیز در سال ۱۰۲۱ قمری به‌فرمان شاه‌عباس اول ایجاد و بعدها تزئینات معرق صفوی و خوشنویسی محمدرضا امامی در بخش‌هایی از آن افزوده شد. مناره بالای ایوان نقش مهمی در هویت بصری و معنوی این فضا دارد و طلاکاری آن را نادرشاه افشار انجام داده است. با گذشت قرن‌ها، کاشی‌کاری آن دچار ترک‌خوردگی، جدایی از بدنه و رنگ‌پریدگی شده و تهدیدی برای استحکام و زیبایی آن محسوب می‌رود.
به همین سبب با آغاز این پروژه، ابتدا کارگروه فنی کارشناسی‌های لازم را انجام داد و بخش‌های آسیب‌دیده را شناسایی کرد تا بازسازی انجام شود. این طرح مرمت مشتمل بر تثبیت اتصال کاشی‌ها، پر کردن ترک‌ها، تقویت رنگ و بازسازی اتصال به بدنه است و چهار ماه زمان برای اجرای آن پیش‌بینی شده است. نصب داربست به‌گونه‌ای انجام شد که حفظ نمای تاریخی و امکان تردد زائران، مهم‌ترین اولویت‌ها باشند؛ تجربه‌ای که در مرمت رواق دارالسعاده هم تکرار شد. این مرحله، پیوند طبیعی با پروژه بزرگ‌تر مرمت صحن انقلاب دارد که سال گذشته با ترمیم غرفه‌های ضلع شرقی و غربی آغاز شد و پس از ایوان عباسی، ایوان ساعت و ایوان تلگرافخانه در صحن آزادی ادامه خواهد یافت.
مرمت تزئینات ایوان و مناره عباسی فراتر از تعمیرات فنی است؛ تلاشی برای بازگرداندن شکوه بصری و معنوی این بخش از حرم مطهر که قرن‌ها در برابر آشفتگی‌های تاریخی و طبیعی ایستاده است. بازسازی آن، نه‌تنها جلوه‌ای نو بر کاشی‌های سطوح می‌نشاند، بلکه نشانه‌ای از حفظ اصالت دوران صفوی–قاجار و پیوند آن با زائران امروز نیز هست.
نظر شما