آن امام العارفین، با وجود تمامی محدودیت‌ها نه تنها تسلیم انزوا نشد، بلکه با تدبیری الهی و برنامه‌ریزی دقیق، بنیان‌های مستحکمی برای تربیت نسل‌های آینده و تداوم مسیر حق بنا نهاد.
برای واکاوی ابعاد کمتر شناخته شده از حیات سیاسی، اجتماعی و تربیتی این امام همام و روشن کردن زوایای پنهان مجاهدت‌های ایشان، با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی ماندگاری، خطیب و مبلغ برجسته دینی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

امید؛ اکسیر حیات در مکتب انتظار سجاد(ع)

حجت‌الاسلام ماندگاری در ابتدا با بیان اینکه مهم‌ترین ویژگی منتظران امام زمان(عج) که امام سجاد(ع) با تعالیم گرانبهای خود بر آن تأکید ورزیده‌اند، امید است؛ توضیح می‌دهد: از منظر آن امام همام، ناامیدی در هر شرایطی ممنوع و مذموم است؛ چرا که ریشه بی‌خیالی، تنبلی، بی‌تفاوتی و بی‌غیرتی است و فرد ناامید را از یاری امام و قیام در برابر ظلم بازمی‌دارد. در مقابل، انسان امیدوار به خدا توکل کرده، تلاش می‌کند و می‌داند خداوند راه را به او نشان داده و یاری‌اش خواهد کرد، چنان‌که آیات قرآن کریم نیز بر این اصل تأکید دارند. برای نمونه می‌توان به آیه ۷ سوره محمد(ص) «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ» ای مؤمنان! اگر خدا را یاری کنید، خدا هم شما را یاری کرده و گام‌هایتان را محکم و استوار می‌کند؛ و یا آیه ۶۹ سوره عنکبوت «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِین» و آن‌ها که در راه ما (با خلوص نیت) جهاد کنند قطعاً هدایتشان خواهیم کرد و خدا با نیکوکاران است و یا آیه ۳ سوره طلاق «وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا» و او را از جایی که گمان نمی‌برد، روزی می‌دهد و کسی که بر خدا توکل کند، خدا برایش کافی است؛ اشاره کرد. بر این اساس امید، تحفه‌ای الهی است که روحیه تلاش و فعالیت را زنده نگه داشته و چرخ زندگی را همواره در حرکت نگه می‌دارد، مانع خمودگی و عقب‌گرد شده و انگیزه کشف استعدادها و رشد و تکامل را در انسان شعله‌ور می‌کند.
وی اضافه می‌کند: امام زین‌العابدین(ع) خود اسوه و الگوی بی‌بدیل امید در سخت‌ترین دوران تاریخ اسلام بودند. ایشان پس از واقعه جانگداز کربلا و در فضایی پر از اختناق، با وجود تحمل رنج‌ها و مصیبت‌های فراوان، هرگز دست از مبارزه برای حفظ ارزش‌های اسلامی و انسانی نکشیدند. امام سجاد(ع) با تبیین صحیح واقعه کربلا، زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهدا و انتقال پیام عاشورا به نسل‌های آینده، بذر امید را در دل‌های مردم کاشتند و آنان را برای مقابله با ظلم و استبداد آماده کردند. ایشان با تربیت شاگردان و ترویج معارف الهی، نقشی حیاتی در حفظ و تقویت ایمان و امید در جامعه ایفا کردند و از این طریق، تأثیری عمیق و ماندگار بر جا گذاشتند؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت کار تربیتی و امیدبخشی ایشان از صفر آغاز شد و جامعه‌ای را که در آستانه یأس بود، به سوی حرکت و کمال رهنمون کرد.

‏راهبرد پنهان امام سجاد(ع)؛ از تربیت برده تا بازسازی تشیع

این کارشناس دینی ضمن اشاره به رویکردی دیگر از زندگی حضرت، خاطرنشان می‌کند: از زندگی امام سجاد(ع) درس‌های اخلاقی، عرفانی و معرفتی فراوانی می‌توان آموخت اما اغلب، نگاه ما به این دوره از حیات ایشان، تنها محدود به شرایط اختناق، بیماری یا انتقال معارف در قالب ادعیه است، حال آنکه این تمام ماجرا نیست. امام سجاد(ع) در واقع نقشی بسیار جدی و فعال در استمرار و پیشبرد راه و رسالت دینی پیامبر اکرم(ص) ایفا کردند.
حجت‌الاسلام ماندگاری به تبیین شیوه تبلیغ مکتب اهل‌بیت(ع) در سیره امام سجاد(ع) می‌پردازد و توضیح می‌دهد: در روایتی آمده است امام سجاد(ع) در برهه‌ای از زمان فرمودند حتی ۲۰ نفر هم نیستند که ما را دوست داشته باشند و پیرو ما باشند، اما در زمان امام باقر(ع) می‌بینیم که از اقصی نقاط جهان اسلام و حتی فراتر از آن، سراغ ایشان می‌آیند. این تحول عظیم، نتیجه برنامه‌ریزی و ساختارسازی امام سجاد(ع) بود. یکی از ابعاد برجسته سیره امام سجاد(ع)، تربیت نیروی انسانی برای فعالیت‌های تشکیلاتی امام‌باقر(ع) بود. با وجود آنکه برده‌داری در فرهنگ اسلام ناب بسیار ناپسند است، ایشان در آن شرایط بحرانی، این تهدید اجتماعی-فرهنگی را به فرصتی بی‌بدیل بدل کرده و خانه خود را به مثابه مدرسه‌ای برای اسلام ناب قرار دادند؛ به‌گونه‌ای که دانش‌آموختگان پس از یک سال آموزش، در اعیاد آزاد می‌شدند و حضرت با تأمین اولیه شرایط زندگی خانوادگی برای آنان، در حقیقت هسته‌های مقاومت شیعی را بازسازی می‌کردند. از دل همین افراد، مفسران و محدثان بسیاری برخاستند و بخش قابل توجهی از مجاهدانی که در کنار جناب زید بن علی بن الحسین(ع) به جهاد پرداختند، از آزادشدگان امام سجاد(ع) بودند. امام(ع) در شب‌های عید قربان، عید فطر و نیز شب‌های جمعه، درها را می‌گشودند و می‌فرمودند: «انتم حر» شما آزادید اما بسیاری از آنان نمی‌رفتند. برخی نیز به دلیل فقر، در صورت آزادی، دوباره به بردگی کشیده می‌شدند؛ از این رو امام(ع) با حمایت مالی از آنان، مشکلاتشان را برطرف می‌کردند. امام سجاد(ع) تنها با نیت آزادی، آنان را خریداری می‌کردند؛ تا آنجا که گفته‌اند ایشان حدود ۱۰۰هزار برده را آزاد فرمودند. بردگان نیز با آگاهی از این سیره، همواره خود را در معرض دید آن حضرت قرار می‌دادند تا توسط ایشان خریداری و آزاد شوند. ایشان هر ماه و هر روز از سال به آزاد کردن آنان مبادرت می‌ورزیدند، چنان‌که در مدینه، لشکری از موالی آزادشده اعم از زن و مرد به چشم می‌خورد که همگی از آزادشدگان آن حضرت بودند. طبیعی بود این افراد به مریدان وفادار حضرت تبدیل می‌شدند و امام(ع) بدون آنکه دشمن از نیت اصلی ایشان آگاه شود، به تربیت نیروهای انقلابی می‌پرداختند.

راهبرد هوشمندانه امام سجاد(ع) برای ترویج معارف در دوران خفقان

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به یکی دیگر از اقدامات مهم سیدالساجدین(ع)، چنین بیان می‌کند: امام سجاد(ع) در شرایطی دشوار و مملو از محدودیت، با اتکا بر دعا، ترویج معارف اسلامی و تربیت شاگردان توانستند نقش حیاتی خود را به عنوان امام و رهبر شیعیان ایفا و صحیفه سجادیه را به یادگار گرانبهایی تبدیل کنند. ایشان در صحیفه سجادیه، معارف بلند دین را از طریق دعا و مناجات، به شیوه‌ای بدیع و عمیق تبیین فرموده‌اند. آن حضرت با بهره‌گیری هوشمندانه از قالب دعا، مفاهیم عمیق اعتقادی، اخلاقی، فقهی و اجتماعی اسلام را به شیوه‌ای ظریف و تأثیرگذار به مخاطبان خویش منتقل می‌کردند. این رویکرد هوشمندانه، به ایشان امکان می‌داد بدون برانگیختن حساسیت و جلب توجه دشمنان، عالی‌ترین معارف دینی را در قالب دعا و مناجات به مردم آموزش دهند. صحیفه سجادیه مشتمل بر ۵۴ دعای عمیق است که هر یک به جنبه‌ای خاص از معارف غنی اسلامی می‌پردازد. این ادعیه، موضوعاتی کلیدی چون توحید، نبوت، امامت، معاد، اخلاق، عبادت و مسائل اجتماعی را دربرمی‌گیرند. امام سجاد(ع) در این مناجات‌های نورانی، به تبیین دقیق مبانی اعتقادی اسلام، توصیه به اخلاق نیکو و انتقاد صریح از ظلم و ستم می‌پردازند. همچنین ایشان در همین ادعیه به تبیین جایگاه رفیع اهل‌بیت(ع) و حقانیت مکتب تشیع اهتمام می‌ورزند.
حجت‌الاسلام ماندگاری در پایان به نکته‌ کلیدی دیگری در سیره تربیتی حضرت اشاره و تصریح می‌کند: امام سجاد(ع) هم به عنوان امام، عهده‌دار اصلی فریضه امر به معروف و نهی از منکر در تمامی ساحت‌های حیات اجتماعی، اعم از سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و... بودند و هم به عنوان عضوی از پیکره جامعه اسلامی، این وظیفه خطیر را بر دوش داشتند. از این رو، در سیره و سخنان گهربار آن حضرت، این مسئولیت بارها مورد تأکید قرار گرفته است. امام سجاد(ع) در برابر انحرافاتی مانند غلو، جبرگرایی، گروه‌های مشبّهه، متصوّفه و زاهدنمایان و علمای درباری، با اتخاذ شیوه‌های گوناگون و مدبرانه، به این فریضه الهی عمل می‌کردند؛ این در شرایطی بود که در آن دوران، عملاً و رسماً، راه بر اجرای این فریضه الهی بسته شده بود. به این ترتیب، امام سجاد(ع) با وجود تمام محدودیت‌ها و در اوج خفقان، نهضتی فرهنگی، تربیتی و فکری را پایه‌گذاری کردند که نه تنها دین را از تحریفات اموی مصون داشت، بلکه بذر امید، آگاهی و بصیرت را در دل شیعیان کاشت و زمینه را برای قیام‌های بعدی و تداوم خط امامت فراهم آورد. میراث ایشان، به‌ویژه صحیفه سجادیه و رساله‌الحقوق، همچنان چراغ راهی برای جویندگان حقیقت و عدالت در هر عصری است و نشان می‌دهد چگونه می‌توان در سخت‌ترین شرایط نیز مشعل هدایت را فروزان نگه داشت و به احیای دین پرداخت.