از سویی شکوفایی کم‌سابقه علوم اسلامی تحت حمایت عباسیان و از سوی دیگر هجوم بی‌امان مکاتب فکری بیگانه از طریق نهضت ترجمه آثار فلسفی یونان، مرکزیت بیت‌الحکمه به مثابه کانال انتقال این اندیشه‌ها، جامعه اسلامی را در معرض چالشی بی‌بدیل قرار داده بود وخطری وجودی برای اصالت تفکر دینی، پدید آورده بود.
در این میانه، ظهور جریان اعتزال به مثابه پیامد طبیعی این برخورد تمدنی، بحران را تعمیق بخشید.
معتزله با تقدیس عقل محض و ادعای استغنا از وحی، عملاً پایه‌های معرفت نبوی را نشانه رفته بودند. این نگاه تقلیل‌گرا که عقل بشر را مرجع مطلق شناخت می‌پنداشت، تهدیدی سیستماتیک برای تمامیت جهان‌بینی اسلامی محسوب می‌شد.
امام رضا(ع) با درک عمق این طوفان فکری، به طراحی راهبردی سه‌بعدی، دست زدند.
نخست نقد بنیادین مبانی معرفت‌شناختی معتزله با استناد به ناتوانی ذاتی عقل بشری در ادراک حقیقت مطلق؛ دوم تبیین نظام‌مند عقلانیت وحیانی از طریق مناظرات کلامی که در آن، عقل نه رقیب وحی که ابزار کشف مراد الهی معرفی می‌شد و سوم ارائه الگویی عملی برای تصفیه حکمت بیگانه از طریق بازخوانی انتقادی فلسفه یونان، در پرتو قرآن.
این رویکرد استثنایی، نه‌تنها سدی مستحکم در برابر تهاجم فکری ایجاد کرد، بلکه با تبدیل تهدید به فرصت، زمینه‌ساز تولد تمدن اسلامی – ایرانی، در سده‌های بعد شد.
امام رضا (ع)، با به‌کارگیری دو سازوکار مکمل مناظرات استدلالی و تدوین نظام‌مند حدیث، حقانیت تشیع را در عرصه گفتمان‌های فکری عصر عباسی، تثبیت کردند.
برگزاری مناظرات علمی با اندیشمندان ادیان و مذاهب، عمدتاً به ابتکار مأمون عباسی، آوردگاهی شد تا ایشان با احاطه بی‌بدیل بر مبانی عقلی و نقلی، هم‌زمان، هم اسلام ناب را به‌مثابه نظام جامع معرفتی اثبات کنند و هم جایگاه رفیع تشیع را به‌عنوان تنها خوانش اصیل دینی، به نمایش گذارند.
این محافل که بعدها در قالب آثار ماندگاری چون مجالس الرضا (ع) ثبت شد، با شکست پرسش‌های پیچیده مخالفان، ایمان جامعه اسلامی آشفته از هجمه ایدئولوژی‌ها را، استحکام بخشید.
در کنار این جهاد کلامی، امام با تأکید بر کتابت حدیث، به‌مثابه استراتژی نجات‌بخش معارف شیعی، موجبات تولید ۲۰۷ کتاب حدیثی توسط ۷۷ تن از اصحاب را، فراهم آوردند.
این حرکت تاریخ‌ساز؛ افزون بر ذخیره‌سازی علوم فقهی، کلامی، اخلاقی و حتی پزشکی صادرشده از امام در قالب منابع دست‌اول، میراث مکتوب بی‌مانندی را، پایه‌ریزی کردند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید مجتبی نورمفیدی
رئیس پژوهشکده فقه معاصر
نظر شما