در دل حرم مطهر رضوی، جایی که تاریخ با عطر معنویت در هم آمیخته، گنجینه‌ای عظیم از آثار فرهنگی و تاریخی اداره کل نذورات آستان قدس رضوی در حال تجربه‌ی تحولی شگرف است.
از نظام سنتی فهرست‌نویسی با دفاتر دستی تا پیاده‌سازی سیستم‌های دیجیتال، بارکدگذاری و دوربین‌های نظارتی نسل جدید؛ خزانه نذورات رضوی با گامی بلند به سوی آینده حرکت می‌کند تا میراث گران‌بهای تمدن ایران و اسلام را با ابزارهای نوین حفظ و به نسل‌های بعد، منتقل کند.

از دفترچه تا دیتابیس

یکی از مهم‌ترین اقدامات صورت‌گرفته در سال‌های اخیر در خزانه نذورات، اجرای طرح بزرگ فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی اطلاعات اشیای موجود در این مجموعه است. این پروژه که از اواخر سال ۱۳۹۹ آغاز شد، در واقع نقطه‌عطفی در نظام مستندسازی گنجینه‌های تاریخی این نهاد به شمار می‌آید. پیش از آن، هرچند اطلاعات اشیای ورودی از سال ۱۳۹۰ به بعد به صورت سیستمی ثبت شده بود، اما اطلاعات مربوط به اشیای قدیمی‌تر عمدتا در دفاتر سنتی و به صورت دستی، نگهداری می‌شدند.
این طرح ساماندهی با تمرکز بر اشیایی آغاز شد که در سیستم ثبت نشده بودند. مشخصلات تمامی آثار، شامل وسایل چوبی، سلاح‌ها، منسوجات، ظروف، تابلوهای نقاشی، تمبرها، سکه‌ها و سایر اقلام، با بهره‌گیری از دفاتر قدیمی و به‌صورت دقیق و مرحله ‌به‌ مرحله ثبت شدند. فرایند کار شامل تنظیف اولیه، تصویربرداری حرفه‌ای، ثبت مشخصات در سیستم دیجیتال و سپس جاگذاری مجدد هر شی، در محل مناسب خود بود.
تمام اشیا در این روند دارای شناسنامه دیجیتال، لیبل و بارکد شدند. تیمی متشکل از سه کارشناس و یک تصویربردار تخصصی این عملیات را با رعایت تمام استانداردهای ایمنی و بدون کوچک‌ترین خطا یا آسیب به اشیا به انجام رساندند.
ثبت و فهرست‌نویسی مجموعه تمبرها، سکه‌ها و اسکناس‌ها با بیش از یک میلیون قلم شی، از آخرین مراحل این طرح بود. در این مرحله نیز، مانند بخش ظروف، دقت بالا در طبقه‌بندی بر اساس اندازه، رنگ، جنس و قدمت تاریخی در دستور کار قرار گرفت.

دیوارهای امن و چشم‌های بیدار محافظ خزانه‌اند

خزانه آستان قدس رضوی همواره به‌عنوان یکی از امن‌ترین و مستحکم‌ترین مکان‌های نگهداری آثار تاریخی در کشور شناخته شده است. اما با پیشرفت فناوری و تحول در استانداردهای ایمنی، ضرورت به‌روزرسانی زیرساخت‌های حفاظتی این مجموعه احساس می‌شد. به همین دلیل، مجموعه‌ای از اقدامات امنیتی و ایمنی طی سال‌های اخیر در این فضا، اجرایی شده است.
یکی از مهم‌ترین پروژه‌ها، اجرای سیستم اطفای حریق مبتنی بر گاز FM۲۰۰ در سال ۱۳۹۹ بود. این سیستم که بدون ایجاد آسیب به اشیای تاریخی عمل می‌کند، در همه بخش‌های خزانه نصب شد و یک سال بعد به بهره‌برداری کامل رسید.
ارتقای امنیت نیز در کنار افزایش ایمنی از اولویت‌های این مجموعه بود که جایگزینی دوربین‌های نظارتی قدیمی با دوربین‌های دید در شب نسل جدید، از دیگر اقدامات شاخصی بود که در این راستا به انجام رسید. این دوربین‌ها با پوشش کامل محیط، امکان نظارت بی‌وقفه را فراهم می‌کنند. همچنین دیوارهای بتنی چندلایه خزانه، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که عملا نفوذناپذیر بوده و دمای داخلی را در تمامی فصول سال ثابت نگه می‌دارند.
در یکی از پروژه‌های عمرانی زیرگذر، دریچه‌هایی از خزانه در معرض ورود دوده و آلودگی قرار گرفتند. با انجام بررسی‌های کارشناسی صورت گرفته، برای حل این مسئله فیلترهای مخصوص برای جذب آلاینده‌ها نصب شد و در ادامه کل فضا تحت کانال‌کشی مناسب برای تهویه قرار گرفت.
با وجود دهه‌ها فعالیت، پس از انقلاب اسلامی هیچ تهدیدی علیه امنیت خزانه گزارش نشده است. تنها مورد استثنا به دوران جنگ تحمیلی ۱۲ روزه بازمی‌گردد، زمانی که با اجرای کامل پروتکل‌های موزه‌ای، تمامی اشیا جمع‌آوری و به محل امن خزانه منتقل شدند.

خزانه در خدمت دانش

خزانه نذورات آستان قدس رضوی، تنها محل نگهداری آثار تاریخی نیست، بلکه به مرکزی فعال در حوزه پژوهش و تعاملات علمی تبدیل شده است. یکی از جلوه‌های این فعالیت، مرمت تخصصی اشیا، در محل خزانه است.
همکاری با کارشناسان خبره در سراسر کشور نیز از دیگر ویژگی‌های متمایز این مجموعه است. بهترین کارشناسان حوزه عتیقه‌جات و نفایس، حتی از شهرهای دیگر، به‌صورت افتخاری با اداره ذخائر و نفائس همکاری می‌کنند و در صورت نیاز، برای بررسی اشیا به مشهد یا سایر شهرها سفر می‌کنند.
همچنین، تعامل خزانه با دانشجویان و پژوهشگران در سال‌های اخیر بسیار گسترده شده است. اداره ذخائر و نفائس، طبق پروتکل‌های خاص، اطلاعات، تصاویر و حتی در برخی موارد اشیای مورد پژوهش را در اختیار محققان قرار داده است.
این همکاری‌ها منجر به نگارش پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی متعدد، به‌ویژه در حوزه‌هایی نظیر تمبر، سکه و اسکناس، شده است.