سازه‌ای که نماد و نمای مجسمی از عشق و دلدادگی به ائمه اطهار(ع) و بزرگان دینی بود. پژوهش‌های مفهومی و جستارهای علمی بسیاری درباره مفهوم زیارت و زیرشاخه‌های متعدد آن به‌خصوص سازه ضریح و هر آنچه مربوط به این سازه مقدس است، انجام شده است. در ادامه ما نمی‌خواهیم به ضریح به عنوان سازه‌ای از جنس آهن و طلا بنگریم که این سازه با قلب و روح شیعیان پیوند خورده است و مفهوم آن تنها در هنر، معماری و یا قدمت تاریخی آن‌ها خلاصه نمی‌شود بلکه می‌خواهیم در مورد معنای لطیف ارادت صحبت کنیم که در سازه ضریح تعریف شده است. سازه‌ای که ما شیعیان به آن اعتقاد داریم مأمنی است که نه تنها مرقد مطهر بزرگان دینی ما را از گزند در امان نگه می‌دارد بلکه حفظ و حراست از شعائر دینی و زنده نگه داشتن باورهای توحیدی و اعتقادمان به خدای یکتا را هم در خود دارد.
هنری برخاسته از مفاهیم قرآن کریم
از هر زاویه که به ضریح متبرک ائمه اطهار(ع) نظر کنیم وجه هنرمندانه آن بازر است. در حقیقت ضریح سازه‌ای است که از پیوند چندین هنر اسلامی شکل گرفته است؛ از قلم‌زنی تا خطاطی و کتیبه‌آرایی. در قدم نخست، نگاهی به معنای هنر اسلامی که ضریح در آن شکل گرفته و تکامل پیدا کرده است، خواهیم داشت. مفهوم هنر اسلامی در تئوری‌های فلسفه و تاریخ هنر از چند جهت بررسی شده است. هنر اسلامی هنری است که از استعارات و مفاهیم مقدس اسلامی گرفته شده است. (مهدوی‌نژاد، ۱۳۸۱، ص۲۵) اما در باب منشأ این هنر آمده است باید منشأ این هنر را در حقایق درونی قرآن کریم که حقایق اصلی عالم هستی و حقیقت معنوی ذات نبوی است، جست‌وجو کرد. قرآن اصل توحید را بازگو می‌کند و حضرت محمد(ص) (و ائمه اطهار(ع)) نیز تجلی این وحدت در کثرت هستند (تاج‌آبادی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۳۵۴) ضریح به عنوان تلفیقی از انواع هنرهای سنتی ایرانی -شیعی تجلی ارادت و اعتقادات هنرمندان است. در دورتادور این ضریح شریف و متبرک، انسان عابد یکتاپرست شاهد، کاشف و زائر است.
ضریح، تابلویی از هنرهای اسلامی
ضریح‌سازی ازجمله صنایعی است که پیشینه‌ای کهن دارد و با هنرهای میناکاری، خاتم‌کاری، منبت‌کاری، معرق‌کاری، طلاکاری، خطاطی، مینیاتور، تذهیب و جز آن عجین شده است. ضریح همچون تابلویی همه هنرهای اسلامی را یکجا در خود به نمایش گذاشته است. این سازه ابتدا از چوب ساخته می‌شد و در ادامه انواع فلز در ساختمان آن به کار رفت. (مهرپویا، ۵۶۱، ۵۶۲). ضریح در لغت، خانه چوبین و مشبک و یا از مس و نقره و جز آن که بر سر قبر امامی یا امامزاده‌ای سازند، تعریف شده است.(لغت‌نامه دهخدا) و از آن در اصطلاح به‌عنوان وسیله‌ای برای محافظت از مقبره و محدوده‌ای برای حضور زائران در کنار آرامگاه، استفاده می‌کرده‌اند. علاوه بر نقش حفاظت، «ضریح» یا «مَحجَر» کارکردهای دیگری مانند وسیله‌ای برای دخیل، توسل و نذر نیز داشته است. به همین دلیل این سازه همواره مورد عنایت شیعیان بوده و با توجه به جایگاه فرد مدفون، به گونه‌ها و هنرنمایی‌های متنوعی ساخته شده‌است. خوب است بدانیم علاوه بر شیعیان، دیگر مسلمانان در ایران و سایر کشورهای اسلامی نیز از آن بی‌بهره نبوده‌اند؛ اما سنگینی وزنه حضور شیعیان و توجه به بزرگان شیعه در طول تاریخ اسلام در ایران، ساخت ضریح را به یکی از پربارترین هنرهای مورد توجه شیعیان تبدیل کرده است و هنرمندان شیعی برای طراحی و ساخت آن جایگاه ویژه‌ای قائل بوده و هستند. این جایگاه و دقت نظر تا جایی است که برای ساخت انواع ضریح‌ها اصول و قواعد خاصی را در نظر گرفته‌اند.
نمادی برای شهید و شهادت
در خصوص پیشینه کاربرد ضریح بر مرقد ائمه اطهار(ع) آمده است ضریح به معنای صندوقی که بر مزار قرار می‌گرفته است، از همان قرن نخست قمری رواج داشته است. به‌طور مثال گزارش‌هایی از نصب صندوقی بر مزار امام حسین(ع) تا سال ۶۵ قمری وجود دارد. (تاریخ المراقد الحسین و اهل بیته و انصاره، ج۱، ص۲۴۵-۲۵۰) اما گفته می‌شود پیشینه ضریح به شکل امروزی مربوط به دوره صفویه است. یکی از نخستین گزارش‌ها درخصوص ضریح، مربوط به سفرنامه ابن‌بطوطه است؛ آنجا که درباره ضریحی چوبی بر مزار امام رضا(ع) می‌نویسد و شرح می‌دهد که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بودند. (سفرنامه ابن‌بطوطه، ج۱، ص۴۴۱)
اما در مورد پیشینه و کاربرد ضریح در مراسم مذهبی هم نشانه‌هایی وجود دارد. آمده است در مراسم و عزاداری‌های مذهبی شیعیان، معمولاً در دسته‌های عزادار نمادهایی را به‌شکل تابوت، مَحَفه، صندوق، ضریح، هودج و غیره می‌سازند و به تجدید یاد و عهد شهیدان در گذرها و محله‌ها می‌گردانند. (بلوکباشی، ۳۳؛ نیز نک: کرمانشاهی، ۱ / ۵۲۴)
آیات و روایات چه می‌گویند؟
اما جایگاه ضریح برای ما شیعیان تنها در هنر معنا نشده بلکه از منظر دینی نیز برای ما جایگاه و معنا دارد. درباره سازه ضریح و نصب آن بر مرقد مطهر ائمه اطهار(ع) و بزرگان دین مستنداتی وجود دارد و همچنین شبهاتی مطرح شده است. در توضیح جایگاه ضریح در مفهوم و معنای زیارت می‌توانیم این‌گونه توضیح دهیم که بسیاری از مفاهیم دینی ما به صورت ترتیبی اثبات‌پذیرند، یعنی مثلاً نماز بر ما واجب شده و به مراتب طهارت در آن لازم آمده است. حال چگونه ممکن است محبت و مودت خاندان نبوت یکی از فرائض دینی قرار بگیرد و در قرآن کریم به آن تصریح شود، ولی آثار و لوازم آن فراهم نشود و حتی ممنوع باشد. در قرآن کریم به‌صراحت آمده است: قُل لا أسئَلُکم علیه أجرا إلا المودّة فی القربی (شوری/ ۲۳) همچنین روایات فراوانی در خصوص زیارت تکتک امامان ذکر شده است. امام صادق(ع) میفرماید: «زیارت قبر امام حسین(ع) از بهترین اعمال است» (بحار به نقل از کاملالزیارات، ج ۹۷، ص ۱۴۳) و در حدیث دیگری میفرماید: «من اراد الله به الخیر قذف فی قلبه حب الحسین و حب زیارته و من ارادالله به السوء قذف فی قلبه بغض الحسین و بغض زیارته» هرگاه خداوند اراده خیری به بنده خود کند، در قلب او محبت امام حسین(ع) و زیارت او را قرار می‌دهد. (وسائل الشیعه، ج۱۴، باب استجاب زیارة الحسین)
اما واژه ضریح در احادیث شیعی نیز به‌کار رفته است و گاه منظور از آن همان قبر است؛ به عنوان نمونه مجلسی در بحارالانوار از مشارق‌الانوار حافظ رجب برسی نقل کرده امام علی(ع) به حسنین(ع) گفت وقتی من را پس از مرگ در ضریح نهادید دو رکعت نماز بخوانید... (بحارالانوار، ج۴۲، ص۳۰۱)
ضریح به مثابه مشکات
برای درک بهتر جایگاه ضریح در مرقد مطهر ائمه اطهار(ع) می‌توانیم باز به کتب لغت مراجعه کنیم. معنی واژه مشکات در لغت‌نامه دهخدا این طور آمده است: «مشکات طاقی فراخ که در آن چراغ نهند و قندیل گذارند مأخوذ از مشکوة تازی و به‌معنی آن. مشکات وسیله‌ای است که در آن چراغ و قندیل گذارند». ضریح نیز در ساختار خود دارای حفره بوده و مانند مشکاتی است که از طاق و سقف، روی مقبره نوربار و وجود گهربار ائمه اطهار(ع) نصب شده است. تکرار اشکال در جزء جزء خود به‌گونه‌ای است که معنای وحدت در عین کثرت را بازنمایی کرده و انتشار انوار و تکرار آن، دسترسی مؤمنان و مجال رویارویی با نور و حقیقت را خاطرنشان می‌کند. در یک کلام، ضریح هم مانند مشکات حفره حفره است و وجود منور و پربرکت ائمه اطهار(ع) را دربرگرفته است.
حلقه‌ای برای وصل
ضریح به عنوان یکی از نمادهای بارز زیارت طی قرن‌ها در مرقد مطهر ائمه اطهار(ع) ایجاد شده و تکامل پیدا کرده است، تا آنجا که امروزه ما در حافظه تصویری خود، آن را نماد مشخصی از زیارت دانسته و دیگر نمی‌توانیم مرقد مطهری را بدون سازه ضریح تصور کنیم. هنرمندان شیعه با ساخت ضریح تنها کاری هنری انجام نداده‌اند بلکه به نوعی در راستای تعظیم شعائر قدم برداشته‌اند. به گفته علمای دین، زیارت یکی از راه‌های تعظیم شعائر دینی است. شعائر به معنای نشانه‌ها و علامت‌ها بوده و شعائر الهی نیز علائمی هستند که خداوند برای اطاعتش قرار داده است. زیارت مرقد پیامبران، امامان و بزرگان دینی، با هدف تجدید عهد با ایشان و یادآوری مقام و جایگاهشان انجام شده و به این ترتیب، تعظیم شعائر الهی محسوب می‌شود و ضریح به عنوان یکی از نمادهای مطرح در حوزه زیارت، در راستای همین امر ایجاد و معنا یافته است. می‌توان گفت مشبک‌های ضریح مانند حلقه‌هایی هستند که میان زائر و امام قرار گرفته و انگار دست ارادت زائر را به دامان امام می‌رساند.
منابع
۱. پویش مفهومی در یافتن ارتباط صورت ظاهری با معانی نهفته در ساختار ضریح امام رضا(ع)، پرویز اسکندرپور خرمی – علی‌اکبر شیرازی
۲. هنر شیعی ضریح‌سازی در حرم مطهر امام رضا(ع)، سید فضل‌الله حشمتی رضوی
نظر شما