در اسناد قدیمی آستان ‌قدس، رد پای استفاده از کلمه «بست» را می‌توان تا دوره صفویه پی گرفت. در این اسناد، بست به مثابه یک موقعیت جغرافیایی در حرم مطهر مورد توجه قرار گرفته ‌است. دو مسیر منتهی به بالاخیابان و پایین‌خیابان را که به درهای غربی و شرقی صحن عتیق متصل می‌شد، با نام بست می‌شناختند. بنابراین، دیدگاه برخی که معتقدند رواج واژه بست در ادبیات رایج حرم منور رضوی، به دوران قاجار و سنت مشهور «بست‌نشینی» بازمی‌گردد، دیدگاه درستی نیست و به نظر می‌رسد «بست‌نشینی» را از واژه «بست» گرفته باشند و نه برعکس.(۱) با این حال، در یک نگاه کلی، بست عبارت بود از محدوده و حریم حرم. به همین دلیل، گاه در متون و نوشته‌های قدیمی، تمام شهر مشهد را بست حرم مطهر رضوی دانسته‌اند. ورود به بست، داخل شدن به محدوده اصلی جغرافیای حرم منور امام رضا(ع) دانسته می‌شد و بر اساس عرف – و نه فقاهت شرعی – انجام برخی امور را در آن ناشایست می‌دانستند. این احترام که ریشه در اعتقادات و باورهای دینی مردم داشت، در برخی دوره‌ها شکل و شمایل متفاوتی پیدا کرد و حتی از آنچه دیانت دستور داده و بر آن حُکم کرده ‌بود، فاصله گرفت. در یک قرن اخیر، اصطلاح بست در ادبیات رایج حرم مطهر رضوی، به تدریج سمت و سوی جغرافیایی پیدا کرده و به یکی از نمادهای معماری و طراحی فضاهای زیارتی در حرم امام رضا(ع) تبدیل شده‌ است. در واقع بست در ادبیات امروزی حرم، عبارت است از موقعیتی جغرافیایی در این مکان مقدس که زائر را به سوی روضه منوره و ضریح مطهر دلالت می‌کند و هر چه در این مسیر بیشتر گام برداریم، به مکان اصلی حرم و مرقد مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) نزدیک‌تر می‌شویم. در گذشته دو بست تاریخی متصل به درهای غربی و شرقی صحن عتیق را به تناسب مکان قرار گرفتن، با نام‌های بست بالا و بست پایین می‌شناختند. این دو بست، در میانه دوره قاجار، به دلیل قرار گرفتن در مسیر ورودی حرم مطهر، به مکانی تجاری تبدیل شده‌ بود و در اطراف آن مغازه‌ها و همچنین مکان‌های اقامتی ساخته بودند. از جمله مشهورترین این اماکن که حاصل فعالیت‌های عمرانی دوران پس از قاجار است، می‌توان به «مهمانخانه علیزاده» اشاره کرد که شامل سه طبقه از بنایی چهار طبقه در شمال بست بالا بود و امروزه محدوده آن بخشی از کتابخانه آستان ‌قدس رضوی را شامل می‌شود. بست‌های بالا و پایین به دلیل اتصال مستقیم به صحن عتیق و قرار گرفتن در دل مجموعه معماری حرم مطهر، از تخریب بزرگ سال ۱۳۵۴ خورشیدی جان سالم به در بردند و باقی ماندند. با پیروزی انقلاب اسلامی، بست به مثابه یک الگوی معماری مورد توجه قرار گرفت و در کنار دو بست بالا و پایین (که امروزه به ترتیب بست شیخ طوسی و بست شیخ حر عاملی نامیده می‌شود) دو بست شمالی و جنوبی هم ساخته شد که آن‌ها را به ترتیب بست شیخ طبرسی و بست شیخ بهایی نامیدند. بست شیخ طبرسی در مسیر خروجی شمال حرم مطهر قرار دارد و محدوده جنوبی آن در محل سابق مدرسه «ملاتاجی» قرار گرفته که از بناهای بسیار قدیمی مجاور حرم مطهر و احتمالاً مربوط به دوره تیموری بوده ‌است. بخش عمده بست شیخ بهایی هم روی مسیر تاریخی بازار مشهد در ضلع غربی مسجد گوهرشاد قرار دارد.

پی‌نوشت

۱. بست‌نشینی، سنتی عُرفی (و نه شرعی) بود که در برخی مشاهد مشرفه و اماکن مقدسه جریان داشت. بر اساس این سنت، کسی که وارد محدوده جغرافیایی مشخص در مکان مقدس می‌شد، از تعرض و بازخواست مصون بود. این سنت هیچ ارتباطی با تعالیم دینی نداشت و حتی گاه موجب بروز دردسرهایی از بابت تعقیب مجرمان می‌شد. نخستین کسی که در برابر این روش ایستاد، مرحوم میرزا تقی‌خان امیر کبیر بود. بعدها و به تدریج این سنت از میان رفت، اما نامش در تاریخ باقی ماند.