دکتر محمد خاقانی اصفهانی، استاد ادبیات عربی دانشگاه اصفهان، در نشست علمی «ساختار دوگانه گفتاری/نوشتاری قرآن کریم (دلایل و پیامدها)» که صبح امروز هفتم مردادماه، در تالار شیخ طوسی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد، با انتقاد از نگاه تقلیل‌گرایانه به علوم بلاغی، گفت: نمی‌توان نقش بلاغت در کشف اسرار و دقایق قرآن را به اندازه علم صرف یا نحو دانست، بلکه به نظر من، اگر از کشف اسرار قرآنی سخن می‌گوییم، نزدیک به صد درصد این کشف مرهون علم بلاغت است. صرف و نحو ساختار ظاهری جملات را تحلیل می‌کنند، اما بلاغت لایه‌های پنهان معنا را، می‌کاود.
سیر تطور علم بلاغت
وی در ادامه با مروری تاریخی بر تحول علم بلاغت در جهان اسلام، افزود: منظومه‌ای که توسط عبدالقاهر جرجانی در قرن پنجم هجری بنیان نهاده و بعدتر توسط خطیب قزوینی و دیگران نظام‌مند شد، تا قرن‌ها منبع اصلی فهم زیبایی‌شناسی قرآن و متون ادبی بود. اما بلاغت کلاسیک ما امروز بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد و در معرض چالش‌ها و هجمه‌های علمی سنگینی، قرار گرفته است.
به گفته این استاد دانشگاه، در صد سال اخیر، بلاغت به‌کلی از نظام‌های آموزشی غربی حذف شده و به جای آن علوم نوینی همچون نقد ادبی، معناشناسی، نشانه‌شناسی، زیبایی‌شناسی و تحلیل گفتمان، جایگزین شده‌اند.
دو رویکرد در جهان اسلام: سنت‌گرایی یا بازسازی
دکتر خاقانی، اظهار کرد:امروز در جهان عرب، استادان بلاغت به دو طیف تقسیم شده‌اند، سنت‌گرایان که بر تداوم الگوی کلاسیک جرجانی تأکید دارند و نواندیشانی که معتقدند باید مانند غرب، علوم بلاغی را بازنگری و به‌روز کرد.
وی با تأکید بر اینکه، نگاه سنتی به تنهایی نمی‌تواند پاسخ‌گوی سؤالات نسل جدید در حوزه فهم قرآن باشد، گفت: من در این میان نظریه‌ای با عنوان بلاغتِ فن بیان پیشنهاد داده‌ام که سعی می‌کند بلاغت را در نسبت با سنت‌های حاکم بر نظام آفرینش و مبانی فلسفی زبان، بازخوانی کند.
نظریه «بلاغت فن بیان»؛ هم‌راستایی با سنت‌های هستی‌شناختی
وی درباره ساختار این نظریه توضیح داد: بلاغت فن بیان از سه بخش مبانی هستی‌شناختی و آنتولوژیک زبان، قواعد کاربردی زبان‌شناسی نوین و ساختار دوگانه زبان در قالب گفتار و نوشتار، تشکیل شده است.
این استاد دانشگاه، ادامه داد: به اعتقاد بنده، زبان و ادبیات اگرچه در لایه سطحی خود اعتباری‌اند، اما در ژرف‌ساخت به حقیقت گره خورده‌اند و می‌توان آنها را با اصول تکوینی نظام آفرینش، هم‌راستا کرد.
قرآن؛ تنها کتاب آسمانی با ساختار هم‌زمانِ گفتار و نوشتار
استاد ادبیات عربی دانشگاه اصفهان در بخش دیگری از سخنان خود، تأکید کرد:قرآن کریم تنها کتاب آسمانی است که هم کلام‌الله است و هم کتاب‌الله. برخلاف سایر کتب مقدس مانند تورات و انجیل که عمدتاً مکتوبات بشری از الهامات معنوی هستند، قرآن هم در لایه معنایی و هم در لفظ و چینش واژگان، وحیانی و قدسی است.
وی، گفت: در انجیل، مسیحیان معتقد نیستند که الفاظ آن از جانب خداوند است، بلکه معانی از آسمان نازل شده و واژگان را حواریون به قلم آورده‌اند اما در قرآن، حتی چیدمان واژگان نیز از جانب خداوند است؛ از همین رو قرآن را باید هم کتاب و هم کلام، دانست.
تفاوت بنیادین گفتار و نوشتار در تجربه قرآن
دکتر خاقانی با تکیه بر مبانی زبان‌شناسی نوین، گفت: زبان گفتار و نوشتار دو نظام ارتباطی متفاوت‌اند. گفتار، همان‌طور که در خطبه‌های نهج‌البلاغه نمود دارد، بیشتر بر انتقال احساس و عاطفه تمرکز دارد؛ اما نوشتار، مانند نامه‌های امام علی(ع)، بر منطق، تأمل و عقلانیت تکیه می‌کند.
قرآن نیز با تلفیق این دو ساختار، تأثیر و تدبر را توأمان، ممکن می‌سازد.
وی، تصریح کرد :لایه گفتاری قرآن نیازمند استماع و قرائت است؛ مثل زمانی که عبدالباسط تلاوت می‌کند، اما لایه نوشتاری آن، که با خواندن و تدبر همراه است، مخاطب را به تفکر دعوت می‌کند. این تمایز، در بسیاری از پژوهش‌های قرآنی مغفول مانده است.
بازنگری در شیوه آموزش بلاغت برای قرآن‌پژوهی آینده
خاقانی در پایان، با بیان اینکه آینده پژوهش‌های قرآنی نیازمند درک دقیق از ساختارهای زبانی است، خاطر نشان کرد:اگر ندانیم که با کدام لایه قرآن سروکار داریم، —گفتار یا نوشتار—نمی‌توانیم به تحلیل دقیق بلاغت قرآنی برسیم.
تفکیک این دو لایه، نه‌تنها در روش تفسیر، بلکه در فهم اعجاز و جاودانگی قرآن نیز، نقشی اساسی دارد.
نظر شما