خلأ همسویی در تعریف و تولید سوغات زائر
عضو هیئت علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار ما درباره اقدام‌های اساسی برای هویت‌سازی سوغات زائر اظهار کرد: کار خاصی در زمینه سوغات زائر از سوی میراث فرهنگی یا معاونت هماهنگی و گردشگری زیارت استانداری انجام نشده است. بخش خصوصی مسیر خود را می‌رود و بخش دولتی هم برنامه‌های خود را پیش می‌برد. طرح، پژوهش و کارهای مطالعاتی مبحث دیگر و به مرحله اجرا رسیدن و همت مجریان در کنار داشتن برنامه، مورد دیگری است؛ اما به طور کلی در زمینه سوغات زیارت در مشهد برنامه مشخصی وجود ندارد و بخش خصوصی بر اساس برداشتی که از بازار دارد، اقدام می‌کند و نظام برنامه‌ریزی در بالادست این موضوع وجود ندارد.
هادی رفیعی گفت: در برخی استان‌ها مانند اصفهان برنامه‌های راهبردی در حوزه گردشگری به ویژه سوغات انجام شده یا بسیاری از کشورها در حوزه سوغات برنامه‌ریزی خاصی دارند و برخی محصولات و کالاهای ویژه خود را برند می‌کنند. در خراسان رضوی از تنها مواردی که یاد می‌شود، فیروزه، زعفران و زرشک است که از گذشته وجود داشته و برند شدن آن‌ها ناشی از رفتار فعالان بازار بوده نه وجود یک برنامه‌ریزی خاص. در مجموع باید گفت سوغات زائر در مشهد نیاز به برنامه‌ریزی منسجم و بازبینی دقیق‌تری دارد.
گردش مالی؛ محور اصلی تولید و فروش سوغات زائر
وی در پاسخ به این پرسش که متولی این برنامه‌ریزی چه سازمانی است، خاطرنشان کرد: متولی دیگری به جز میراث فرهنگی و گردشگری در این زمینه وجود ندارد. در نظام برنامه‌ریزی، دستگاه‌های دیگر همکار هستند و در این زمینه میراث فرهنگی نقش هدایتگر را دارد و بقیه دستگاه‌ها از جمله سازمان صمت و جهاد کشاورزی نقش همکار و استانداری نقش هماهنگ‌کننده را دارا هستند هر چند در این راستا میراث فرهنگی بیشتر در زمینه صنایع دستی فعالیت دارد؛ اما چون سوغات با خرید گردشگر و زائر در ارتباط است، ربط آن به استانداری به عنوان نهاد هماهنگ‌کننده خطاست.
عضو هیئت علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی به وجود زنجیره ارزش در سوغات زائر تأکید کرد و ادامه داد: باید زنجیره ارزش محصولات در سوغات زائر مدنظر باشد؛ یعنی محصولات خاص استان که قابلیت برند شدن دارند از تولید تا مصرف نهایی که بخش زائر است، در یک نظام برنامه‌ریزی دیده شود و برای آن فکر صورت بگیرد و خلأها استخراج و رفع شود. ایجاد این زنجیره ارزش می‌تواند به بخش سوغات زائر خیلی کمک کند. در واقع از این موضوع غافل می‌شویم که از سوغات چه می‌خواهیم و همه به دنبال فروش و کسب درآمد هستند در صورتی که سوغات از نظر مفهومی باید رهاورد داشته باشد تا به عنوان یک یادمان برای زائر باقی بماند و امیدواریم رویه‌ها اصلاح شود.
فرصت‌هایی که در نبود یک سازمان متولی و برنامه‌ریز از بین می‌رود
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی ضمن تشریح فعالیت‌های میراث فرهنگی در زمینه آموزش، بسته‌بندی و فروش سوغات زائر گفت: سوغات زائر بین بخشی است که یک بخش مختصر آن به ما مربوط می‌شود و صنایع دستی از جمله تسبیح‌هایی که با دست می‌سازند، یا سجاده‌ای که با دست بافته شده باشد و یا انگشتر به عنوان سوغات در نظر گرفته می‌شود.
محمد اسماعیل اعتمادی به فعالیت دستگاه های صمت، جهاد کشاورزی و آستان قدس رضوی در حیطه سوغات اشاره کرد و در پاسخ به این پرسش که این تقسیم‌بندی توسط چه نهادی میان سازمان‌ها انجام شده، عنوان کرد: متأسفانه جایی نیست تا سازمان‌ها و فعالان عرصه سوغات زائر ذیل آن فعالیت کنند و متولی خاصی وجود ندارد و با موازی‌کاری هر کس کار خود را انجام می‌دهد و نیاز است تشکیلاتی برای این بحث به وجود بیاید تا ذیل آن هماهنگی بین دستگاهی، آموزش و جلسات خاص برگزار شود.
وی در پاسخ به نظر کارشناسان درباره اینکه میراث فرهنگی باید متولی سوغات زائر باشد، توضیح داد: تحقق این موضوع باید در سطح وزارتخانه باشد و به استان‌ها تعمیم داده شود؛ زیرا سوغات زیارت در شیراز و قم هم وجود دارد؛ اما همه با این مشکل مواجه‌اند که متولی خاصی در این موضوع وجود ندارد و استانداری می‌تواند این موضوع را به وزارت میراث فرهنگی، جهاد کشاورزی و یا صمت پیشنهاد دهد.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی و گردشگری
خراسان رضوی در موضوع هویت‌سازی سوغات زائر در بخش صنایع دستی و اینکه پیشنهادهایی از سوی میراث فرهنگی استان به دستگاه‌های بالادستی شده یا خیر، گفت: یکی از مسائل مهم ما هویت‌سازی بوده و خراسان رضوی با توجه به پیشینه مذهبی و تاریخی، جزو استان‌های منحصر به فرد است و هویتی که برای شهر مشهد داریم، باید سرلوحه کار باشد. در جلسات با تولیدکنندگان مورد بحث قرار می‌گیرد و دست‌کم در یک سال اخیر پیشنهادی در زمینه سوغات زائر به دستگاه‌های بالادستی داده نشده است.
ضرورت بازنگری به رویکرد سوغات در مشهد
مدیر عامل مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ما دلیل به اجماع و انسجام نرسیدن سازمان‌های متولی در بخش سوغات زائر و دور ماندن از هویت‌سازی در بخش سوغات زائر را نبود نگاه مبنایی دانست و تصریح کرد: برای سوغات زیارت در مشهد، استانداری، میراث فرهنگی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی در برخی حوزه‌ها، آستان قدس رضوی و چندین دستگاه دیگر وجود دارند؛ اما باید در مرحله نخست رویکرد به سوغات زیارت در مشهد و خراسان رضوی بازنگری شود.
امیر مهدی حکیمی ادامه داد: آنچه در مشهد به عنوان سبد کالای زائر استفاده می‌شود، به ضرورت سوغات نیست؛ زیرا ما از مسئله‌ای به اسم زیارت سخن می‌گوییم و هویت این شهر به این موضوع گره خورده و با مفهوم زیارت به وجود آمده است. در نتیجه وقتی از سوغات زیارت صحبت می‌شود، منظور سوغاتی است که به مسئله زیارت ارتباط پیدا می‌کند و امتداد اجتماعی زیارت در سوغاتی بوده که از این شهر برده می‌شود که کسی در مشهد به این نگاه توجه نکرده است. ما اگر امروز بپرسیم سوغات مشهد چیست، به کالاهایی سوغات مشهد گفته می‌شود که ارتباطی به زیارت ندارد و سوغات سرزمین خراسان است.
وی افزود: مسئله اصلی، نگاه دقیق علمی و مبنایی به زیارت و پاسخ به این پرسش است که سوغات زیارت چیست و در چه جایگاهی قرار می‌گیرد. در مؤسسه آفرینش‌های هنری ذیل مکتب هنر رضوی به این نتیجه رسیدیم که سوغات زیارت باید برخاسته از این گنجینه هنری باشد و در مسیر امتداد زیارت به مصرف فرهنگی بپردازد و یاد حرم مطهر امام رضا(ع) را در اذهان زنده کند و همه نمادهایی که در حرم منور رضوی وجود دارد، می‌تواند منبع هویت و تولید آثار بسیاری در عرصه‌های مختلف باشد. در کل
خراسان رضوی مجموعه‌های مختلفی حضور دارند که اگر کنار هم این مسیر را پیش ببرند، بعدها می‌توانیم بگوییم مسئله‌ای به اسم «سوغات زیارت» داریم. نکته اصلی این است که فهم دقیقی از سوغات زیارت در میان دستگاه‌های اجرایی وجود ندارد.
مدیر عامل مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی عنوان کرد: سوغات زیارت باید متصل، عمیق و به موضوع زیارت مرتبط باشد و همین مسیر را ادامه بدهد و این موضوع نیاز به کارگروه جدی، همفکری و مطالعه دقیق دارد تا همه دستگاه‌ها را کنار هم قرار دهد و پیشروی یکدست اتفاق بیفتد؛ اما متأسفانه تاکنون این موضوع نبوده و کارکرد درستی در این زمینه نداشته‌ایم و با این خلأ جدی مواجه هستیم. این یک مشکل ساختاری است که باید حل شود ضمن آنکه دستگاه‌ها نباید رقیب بخش خصوصی تولیدکننده باشند و باید در مبانی نظری کمک و سپس در فضای بازار تسهیل‌گری کنند که ما بخشی از آن را در مجموعه محصولات هنری مهر ذیل کلان‌پروژه مکتب هنر رضوی پیش بردیم و یک مدل و الگو برای این موضوع داریم که می‌تواند به عنوان یک نمونه مورد توجه و بررسی قرار بگیرد و الگوبرداری شود.
گره هویت‌سازی سوغات زائر کجاست؟
حکیمی گره هویت‌سازی سوغات زائر را به بی‌توجهی درباره چیستی سوغات زائر مرتبط دانست و تشریح کرد: زیارت یک معنای عمیق معرفت‌بخش است. در مکتب شیعه به زیارت می‌رویم تا به معرفت و شناخت برسیم و اگر مسئله زیارت را درست فهم کنیم، می‌توان آن را روی کالاهایی که معرفت‌بخش باشد و شناخت دهد و یاد و ارتباط ایجاد کند، پیاده کنیم و این بخشی از امتداد اجتماعی زیارت و اصلاح مصرف فرهنگی است که منجر به ساخت سبک زندگی درست می‌شود. با این عنوان می‌توانیم بگوییم مسئله سوغات زیارت در مشهد قادر است سبک زندگی ایرانی و اسلامی را شکل بدهد.
وی با اشاره به گنجینه هنری حرم مطهر رضوی گفت: در حرم مطهر رضوی دو بُعد مهم هنر ایرانی را در معماری، کاشی‌کاری و هنرهای مختلف داریم که در خدمت اسلام و تشیع بوده و وقتی سوغاتی با آن گره بخورد، می‌تواند به جامعه اسلامی در ساخت و سبک زندگی درست کمک کند و این گرهی است که در مطالعات مبنایی و نظری می‌توان به آن رسید و اگر تنها درگیر بحث فروش و مباحث اقتصادی باشیم، به نتیجه نائل نخواهیم شد. هر چند اگر به گردش مالی سوغات مشهد توجه کنیم، یک گردش چند ده همتی است که می‌توان آن را به اقتصاد مقاومتی مورد تأکید رهبر معظم انقلاب و کارگاه‌های کوچک و درون جامعه ایرانی
گره زد و از کالاهای چینی فاصله گرفت. امیدواریم مجموعه‌های مختلف کنار هم قرار بگیرند و این مسیر را در راستای حقیقی خود پیش ببرند.
ساختارسازی برای سوغات زیارت اساسی نیست
معاون فرهنگی، اجتماعی و زیارت استاندار خراسان رضوی عنوان کرد: سوغات زیارت از یک سو خواست زائران و مردم است و از سوی دیگر تعیین‌کننده بازار؛ اما شرایط حال حاضر نسبت به گذشته متفاوت شده و سلیقه زائران هم متغیر و متنوع است و این موضوع سیاست‌گذاری جامعی لازم دارد که در دستور کار قرار دارد.
حجت‌الاسلام علی عسگری ادامه داد: با جامعه اصناف و برخی تولیدکنندگان صحبت کرده‌ایم و الگوهایی به آن‌ها داده شده تا در بحث سوغات مبنای نظر و تولید آن‌ها قرار بگیرد و در این زمینه آستان قدس رضوی گام‌های مهمی برداشته است.
وی ایده‌ها در این خصوص را متنوع دانست و تشریح کرد: ایده بستگی به تولیدکننده و بازار مصرف دارد و نمی‌توان با آن کلیشه‌ای برخورد کرد. در مجموع اقتصاد زیارت می‌تواند برای خراسان رضوی تعیین‌کننده باشد به دلیل اینکه سالانه نزدیک به ۳۵ میلیون مسافر و زائر به مشهد و
خراسان رضوی سفر می‌کنند و طبق آمار ارائه شده در کارگروه ملی زیارت توسط میراث فرهنگی پیش‌بینی می‌شود برای سال ۱۴۰۵، حدود ۳۱ میلیون نفر از این زائران داخلی و ۴ میلیون نفر خارجی باشند. اگر بتوانیم برای این زائران به ویژه زائران خارجی برندی را مبنای نظر قرار دهیم که شکل خوب آن در فروشگاه‌های آستان قدس رضوی یافت می‌شود، می‌تواند بسیار تعیین‌کننده باشد.
معاون فرهنگی، اجتماعی و زیارت استاندار خراسان رضوی در پاسخ به اینکه چه سازمانی متولی هویت‌سازی سوغات زیارت است، گفت: معاونت گردشگری استانداری، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و آستان قدس رضوی در جایگاه خود می‌توانند به عنوان متولی شناخته شوند؛ اما میراث فرهنگی و استانداری تولیدکننده نیستند و می‌توانند سیاست‌گذار باشند. باید گفت پرداختن به این موضوع از جایگاه رسانه‌ای خوب است و موجب می‌شود مسئولان توجه کنند هر چند این موضوع مورد غفلت نیست.
عسگری سیاست‌گذاری را یک موضوع بین دستگاهی دانست و ادامه داد: این سیاست‌گذاری در حال انجام است و موازی‌کاری ایجاد نمی‌کند؛ چون موضوعی متنوع و غیر انحصاری بوده و نمی‌توان مسائل فرهنگی را انحصاری دید. اگر به دنبال ساختار هستیم، برای مسائل اجتماعی و فرهنگی آن هم از نوع سوغات زیارت که باید اعتقاد و باور مردم را مبنای نظر قرار دهیم، به صورت انحصارگرایانه نمی‌توانیم یک دستگاه را مسئول بدانیم؛ اما می‌توان آن را ستادی دید؛ یعنی از کتاب گرفته تا انگشتر و بقیه موارد در حال انجام است؛ اما نمی‌توان خط‌کشی منفی و مثبت لحاظ کرد؛ چون به ذائقه و خاستگاه زائر مرتبط می‌شود؛ به طور مثال یک انگشترفروش هم انگشتر فیروزه بفروشد و هم سایر انگشترها را چون مشتری خود را دارد و به طور کلی سوغات، انجام کار فرهنگی است و نمی‌توان ساختار خط‌کشی شده‌ای برای آن تشکیل داد.
شاید ساختاربندی برای موضوع سوغات زیارت به دلایل تنوع و تکثر ذائقه‌ها چندان درست نباشد؛ اما به دلیل حضور سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر در مشهد، ظرفیت عظیم فرهنگی و اقتصادی زیارت هنوز به شکلی هدفمند و هویت‌محور به کار گرفته نشده است. ضعف در سیاست‌گذاری کلان، نبود متولی مشخص و موازی‌کاری میان نهادهای مختلف، سبب شده مفهوم «سوغات زیارت» در حد خرید یادگاری باقی بماند و از هویت دینی، فرهنگی و بومی خود فاصله بگیرد. کارشناسان و مسئولان بر ضرورت ایجاد یک کارگروه راهبردی، تقویت زنجیره ارزش و تعریف دقیق از چیستی سوغات زیارت تأکید دارند؛ اما حتماً باید ملاحظاتی در این زمینه باشد؛ زیرا تنها در این صورت است که می‌توان از این فرصت کم‌نظیر برای توسعه اقتصاد مقاومتی، ترویج سبک زندگی اسلامی و ایرانی و احیای هویت فرهنگی زیارت بهره‌برداری کرد.
نظر شما