اما آنچه بهانه پرداختن به این موضوع شده، مرمت و بازسازی یکی دیگر از آثار هنری نفیس در اداره ذخایر و نفایس آستان قدس رضوی است. سید محمد بهروز، کارشناس و مرمتکار اداره ذخایر و نفایس اداره کل نذورات آستان قدس رضوی در اقدامی هنری و فنی، به مرمت یک تابلو و لوح فولادی نقرهکوب مربوط به ۱۹۰ سال پیش (دوره قاجار) با موضوع زیارت وارث امام حسین(ع) پرداخته است. آنچه در ادامه میخوانید بخشهایی از گپوگفت دوستانه خبرنگار روزنامه قدس با این کارشناس ارشد مرمت آثار در این زمینه است.
ابتدا توضیحی درباره این اثر هنری بیان کنید.
همچنانکه میدانید آثار هنری و نفیس متعددی در بارگاه مطهر امام رئوف حضرت رضا(ع) وجود دارد که براساس عشق و ارادت هنرمندان و اهل فن به ساحت مبارک حضرت ثامنالائمه(ع) تقدیم این آستان مقدس شدهاند. عرض ارادت و مودت به امام رئوف و مهربان(ع) در این قطعه از بهشت، سابقه دیرینه و درخشانی دارد، بهگونهای که هنرمندان عرصههای مختلف هنری، هنر و تخصص خود را به پای عشق و ارادت به هشتمین خورشید تابناک آسمان ولایت و امامت ریختهاند. در همین زمینه در بخش مخزن اداره ذخایر و نفایس اداره کل نذورات آستان قدس رضوی تعداد قابل توجهی از صنایع هنری فاخر ادوار مختلف تاریخی وجود دارد که توسط ارادتمندان اهلبیت(ع) به آستان قدس رضوی اهدا شده است.یکی از این آثار، مربوط به تابلو و لوح فولادی نقرهکوب در زمینه زیارت وارث امام حسین(ع) است. زیارت وارث، یکی از مشهورترین زیارتهای مجرب و پرفضیلت حضرت سیدالشهدا(ع) بوده که خواندن آن حال و هوای عجیبی را در دل مؤمنان و ارادتمندان حضرت ثارالله(ع) ایجاد کرده و آثار و برکت زیادی را برای آنان به همراه دارد.
این لوح به اندازه ۵۰*۲۴ سانتیمتر بوده و عنوان «زیارت وارث» بر پیشانی آن حک شده، همچنین در سرلوحه این اثر، متن زیر به زیبایی نوشته شده است: «... هو الفیاض، هذه اللوحه الزیاره لجناب ابی عبدالله الحسین صلوات الله علیه و وقف روضه مطهر رضویه و بسم الله الرّحمن الرّحیم...».
در قسمت دیگری از این تابلو نقرهکوب زیبا، نام هنرمند خطاط و بانی و سازنده آن به خط ثلث درج و متن زیارت هم به خط نسخ کتابت و حکاکی شده است. همچنین عنوان زیارت سایر شهدا هم به خط نستعلیق در سال ۱۲۵۸ هجری قمری(دوره قاجار) توسط استاد عبدالرحیم فرزند محمدتقی، طراحی، جدولاندازی، تزئین و خطاطی شده و استاد حاجی محمد هروی آن را کندهکاری و نقرهکوبی کرده است.
به هنر نقرهکوبی در این اثر هنری اشاره کردید، لطفاً در این زمینه هم توضیح دهید.
صدها سال پیش و در آغاز داستان استفاده از این هنر ارزشمند در آثار هنری، از طلا یا نقرهکوبی تنها روی آثار فولادی مانند شمشیرها، چاقوها یا سایر سلاحها و... استفاده میشد. ریشه هنر نقرهکوبی به منطقه آذربایجان و شهر تبریز بازمیگردد و به عنوان شاخهای از هنرهای قلمزنی شناخته میشده است. با وجود تاریخچه طولانی این هنر در ایران، اما دوره سلجوقیان و مغولها، دوره اوج شکوفایی هنر نقرهکوبی در تبریز به شمار میرود، بهطوری که هنرمندان برای تزئین بسیاری از آثار هنری از نقرهکوبی استفاده میکردند.با گذشت زمان، استفاده از نقرهکوبی و طلاکوبی برای تزئین ظروف مختلف نیز مورد استفاده هنرمندان و صنعتگران قرارگرفت. بهتدریج محبوبیت هنر نقرهکوبی و صنایع دستی ساخته شده با این روش افزایش یافت و اواخر دوران قاجار، همزمان با تغییر و تحولات بسیاری برای این هنر ارزشمند بود، زیرا اضافه شدن آلیاژهای دیگر و امکان دسترسی راحتتر به این تولیدات هنری فراهم شده بود. بدین ترتیب با خلاقیت بیشتر، مردم نقرهکوبی را با هنر چوب نیز ترکیب کردند که سبب خلق آثاری کاربردی، زیبا و منحصر بهفرد در منطقه تبریز شد. تلفیق نقرهکوبی با چوب یکی از دلایل افزایش محبوبیت این هنر در شهر تبریز بوده است.
برخی منابع تاریخی دیگر نیز هنر طلاکوبی را به منطقه خراسان، سمرقند و افغانستان نسبت دادهاند و به نظر میرسد با وجود تشابه بسیاری که میان طلاکوبی و نقرهکوبی (در روند تولید) وجود دارد، استفاده از نقره در این مناطق رواج کمتری داشته و تفاوت این دو هنر نیز در آلیاژ مورد استفاده در این زمینه است. گفتنی است، یکی از عمدهترین کاربردهای نقرهکوبی در منطقه آذربایجان شرقی، استفاده از این هنر برای تزئین تسبیحهاست. جنس این تسبیحها از نوعی هسته میوه به نام آویگادو بوده که در زبان عامیانه به آن کشکول نیز میگویند.
همچنین استفاده از طلاکوبی برای تزئین دسته چاقو، شمشیر یا مهمیزها (وسیلهای برای سوارکاری روی اسب) و... رایج بوده است و با گذشت زمان، نقرهکوبی برای تزئین اشیای مختلفی مانند تابلوهای تزئینی، عصا، پیپ، چوب سیگار، زیرسیگاری، فندک، ظروف و... نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
لازم به ذکر است روند کاری هنر نقرهکوبی در تمامی بخشها و عرصههای گوناگون، مشابه یکدیگر است و مهمترین ابزاری که هنرمندان و صنعتگران با آن در این زمینه سروکار دارند، کارد طلاکوبی (تیغهای فولادی و بسیار محکم) بهمنظور حکاکی و ایجاد جایگاهی برای نقره یا طلاست. شایان ذکر است از هنر نقرهکوبی روی چوب، جلد کتابهای قدیمی، فلزات و... نیز در دورههای مختلف تاکنون استفاده میشده است.
به طور خلاصه مراحل نقرهکوبی روی فلزات شامل ایجاد شیار روی بدنه، ایجاد و انداختن طرح مورد نظر، کوبیدن طلا یا نقره (با استفاده از ابزارهای ظریف و خاص)، یشمکوبی و پرداخت کردن اثر میشود که توضیح هر مرحله از حوصله این بحث خارج است.
با توجه به توضیحات بیان شده، چه مراحل و کارهایی برای مرمت این اثر هنری نفیس انجام دادهاید؟
این تابلو و لوح فولادی نقرهکوب نفیس در گذر زمان بر اثر خوردگی و زنگزدگی ناشی از شرایط محیطی نامناسب در خطر نابودی قرار داشت که خوشبختانه در بررسیهای ادواری همکاران، این اثر ارزشمند به بخش مرمت منتقل و مرمت شد. خوردگی، سطح وسیعی از این اثر فلزی نفیس را پوشانده بود بهگونهای که تزئینات آن از جمله کتیبهها و نقوش قلمزنی شده به زحمت دیده میشد.
مرمت این لوح براساس شیوهنامهها و دستورالعملهای بینالمللی و مراجع علمی مربوط به حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی از تمامی مراحل مستندنگاری، تمیزکاری و تثبیت شده، تشکیل میشود.
نخستین اقدام ضروری در مرمت آثار، مستندسازی از تمامی مراحل مرمت است. در این اقدام، تمامی مراحل فعالیتهای حفاظتگران در نجاتبخشی اثر ثبت میشود که از فواید آن این است اگر احیاناً خطایی صورت گرفته باشد جبران آن از طریق بررسی روند اقدامات انجام شده تا حد زیادی امکانپذیرخواهد بود و به همین دلیل است که مرمتکاران در این مرحله، از مواد و مصالح استاندارد و پذیرفته شده در مجامع علمی استفاده میکنند.
اقدام بعدی، جدا سازی الحاقات و زوائدی است که برای تزئین و تقویت اثر توسط هنرمند و یا دیگران مورد استفاده قرار گرفته و به مرور زمان، خاصیت خود را از دست داده و میتواند خود عاملی در ایجاد خسارت بیشتر به یک اثر هنری شود.
مرحله بعد، تمیزکاری لایههای چرک و غبار بهوسیله ابزار و مواد مناسب است، یعنی زدودن لایههای گردوغبار، دوده و چرکهایی که به مرور زمان روی آثار نشسته و بعضاً به درون اثر نیز نفوذ کرده است.
درمان اثر، مرحله دیگری از مراحل مرمت یک اثر هنری است این مرحله به معنای استحکامبخشی، جبران کمبودها و رفع نواقص موجود در اثر است که بسته به شرایط و با صلاحدید حفاظتگر اثر، آسیبها برطرف میشود. مرحله پایانی نیز مربوط به تمامی اقداماتی است که به منظور برگرداندن اثر به حالت اولیه (تا حدی که ممکن باشد) و پیدا کردن قابلیت نمایش و بهرهبرداری از آن انجام میشود.
نظر شما