خبر نه چندان خوب، مال خیلی قدیم‌تر از این حرف‌هاست: «آب‌شیرین‌کن‌ها با وجود همه مزایا اولاً آثار منفی زیست‌محیطی زیادی دارند و ورود پساب‌های به‌شدت شور و آلوده به برخی مواد شیمیایی به دریاها می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری به اکوسیستم وارد کند. ثانیاً آب‌شیرین‌کن‌ها بسته به روش و فناوری به کار گرفته شده در آن‌ها، مصرف انرژی نسبتاً بالایی دارند». خبر بد این مطلب البته دیگر خبر نیست، واقعیتی است که مدت‌هاست دارید آن را با پوست و گوشت و بلکه استخوانتان لمس می‌کنید: «ایران با بحران ناترازی انرژی دست و پنجه نرم می‌کند». با توجه به نکات گفته شده حتماً می‌خواهید بپرسید: آیا بابت راه‌اندازی پروژه ملی شیرین‌سازی آب خزر، باید خوشحال باشیم یا نگران؟
از جوش آوردن تا تقطیر سریع
اصلاً بیایید به دلیل بحران کمبود آب و ناترازی انرژی و... فعلاً و بنا به ضرورت، مشکل آثار زیست‌محیطی آب‌شیرین‌کن‌ها را کنار بگذاریم و ببینیم انواع این فناوری کدام‌اند و چطور کار می‌کنند؟
شیرین‌سازی آب تاریخچه مفصلی دارد. از دوران باستان که آدم‌ها با جوشاندن و تبدیل آب به بخار و... آن را شیرین می‌کردند تا روش‌های تقطیرسنتی که ملوانان در کشتی‌ها از آن برای تأمین آب شیرین استفاده می‌کردند بگیرید تا روش‌های جدید و سریع تقطیر و «اسمزمعکوس» که به‌تازگی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به هرحال هشدارهای دانشمندان نسبت به شکل‌گیری بحران کمبود آب شیرین آن هم وقتی بشر در محاصره دریاها و اقیانوس‌های بزرگ زندگی می‌کند، ایده شیرین کردن آب‌های شور را
به سر آدمی انداخت.
روش‌ها و فناوری‌های مختلفی هم براساس این ایده در جهان شکل گرفت و مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما هزینه‌های بالا از یک طرف و همچنین نیاز این صنعت به انرژی زیاد مانع از آن شده است که بتوان از این فناوری به صورت گسترده در سطح جهان استفاده و خاطرها را بابت تأمین آب شیرین آسوده کرد. در ۲۵ سال گذشته، روش «اسمزمعکوس» که در مقایسه با روش‌های دیگر، انرژی نسبتاً کمتری مصرف می‌کند و بازدهی بیشتری هم دارد، رواج پیدا کرده است. در این روش، آب شور با استفاده از فشار بالا، از غشایی با منافذ بسیار ریز عبور داده می‌شود تا فقط مولکول‌های آب رد شوند و نمک باقی بماند. اگرچه برای صرفه‌جویی بیشتر در مصرف انرژی‌های حاصل از سوخت فسیلی در برخی مناطق جهان، انرژی لازم برای پمپاژ آب و ایجاد فشار زیاد، از انرژی خورشیدی استفاده می‌شود، اما بشر بازهم به فکر صرفه‌جویی بیشتر است تا آب شیرین تولید شده ارزان‌تر از کار دربیاید و بتوان در مناطق بیشتری از جهان آب شور دریاها را شیرین کرد.
شیرین‌سازی زیرآبی
این را بارها در فیلم‌ها دیده یا در کتاب‌ها خوانده‌اید که فشار آب در زیر دریا به ازای هر۱۰ متری که پایین می‌روید، یک اتمسفر افزایش پیدا می‌کند. یعنی مثلاً در۵۰۰ متری زیر دریا، آب فشار بسیار زیادی دارد؛ فشاری که خدادادی است و برای تولید آن نه نیاز به انواع پمپ‌های قدرتمند و نه سرسوزنی انرژی است. حالا تصور کنید اگر بتوانیم با استفاده از این فشار طبیعی، آب شور را از فیلترهای مخصوص با منافذ بسیار ریز بگذرانیم چقدر در میزان مصرف انرژی صرفه‌جویی کرده‌ایم.
این روش شیرین‌سازی زیرآبی را فانتزی و تخیلی فرض نکنید؛ چون از یک سال پیش به صورت آزمایشی و عملی توسط کشورهایی مانند نروژ، آمریکا و هلند آغاز شده است. در این روش واحدهای «اسمز معکوس» در عمق حدود ۵۰۰ متری غوطه‌ور می‌شوند تا فشار خروارها خروار آب دریا که به آن فشار هیدرواستاتیک می‌گویند، عمل جداسازی آب از نمک را انجام دهد. بعد هم آب تصفیه‌شده به ساحل پمپاژ می‌شود تا مورد استفاده قرار بگیرد. ناگفته معلوم است که میزان انرژی مصرف شده برای پمپاژ آب شیرین به ساحل بسیار کمتر از انرژی استفاده شده در دستگاه‌های سنتی شیرین‌سازی آب دریاست.
یکی از شرکت‌های فعال در این زمینه شرکت «فلوشن» در نروژ است. «الکساندر فوگلسانگ» بنیان‌گذار و مدیرعامل این شرکت می‌گوید میزان مصرف انرژی در این روش آب‌شیرین‌کنی حدود۵۰درصد از روش‌های دیگر کمتر است. البته این تنها مزیت روش جدید نیست و آنچه کمک می‌کند آب تولید شده ارزان‌تر از کار دربیاید، عدم نیاز به تخصص و مهندسی خاص و اختصاصی، کارخانه و همچنین تعویض زود به زود فیلترها و تجهیزات تصفیه است.
ضمن اینکه کف دریا مزایای دیگری هم دارد. این منطقه نسبت به آب‌های کم‌عمق‌تری که آب‌شیرین‌کن‌های سنتی از آب آن‌ها استفاده می‌کنند، باکتری و میکروارگانیسم‌های کمتری دارد و دما و فشار آن تقریباً ثابت است. یعنی شرایط عمق دریا قابل پیش‌بینی و در ۳۶۵ روز سال یکسان است؛ درحالی‌که آب‌شرین‌کن‌های ساحلی با مشکلاتی مانند وجود جلبک‌ها، پساب رودخانه‌ها و فاضلاب احتمالی شهری، طوفان‌ها و تغییرات فصلی دما مواجه‌اند. همچنین، در اعماق دریا نیاز کمتری به پیش‌تصفیه شیمیایی وجود دارد و چون تجهیزات زیر آب قرار دارند، دیگر نگرانی مردم از ساخت تأسیسات بزرگ و ناخوشایند در کنار ساحل مطرح نیست.
خدا کند که...
با وجود اینکه کشورها و شرکت‌های صاحب این فناروی قراردادهای متعددی برای شیرین‌سازی آب دریاها منعقد کرده و قرار است تا سال۲۰۲۶ طرح‌هایشان را پیاده‌سازی کنند، اما طبق معمول متخصصان و کارشناسان هشدارهای آینده‌نگرانه‌ای هم درباره این فناوری می‌دهند. آن‌ها می‌گویند با وجود مزایای شیرین‌سازی زیرآبی نسبت به تأسیسات زمینی، این فناوری هنوز برای تولید تجاری با چالش‌هایی روبه‌رو است. اول از همه، هزینه ساخت آن هنوز زیاد است. حتی در تصفیه‌خانه‌های بزرگ در خاورمیانه که از انرژی خورشیدی فراوان بهره می‌برند، شیرین‌سازی زمینی چندین برابر گران‌تر از استخراج آب از چاه‌ها یا دریاچه‌هاست. حتی اگر فناوری زیرآبی هزینه شیرین‌سازی زمینی را ۴۰درصد کاهش دهد، باز هم روش نسبتاً گرانی برای بدست آوردن آب آشامیدنی خواهد بود. «نضال هلال» بنیان‌گذار مرکز تحقیقات آب دانشگاه نیویورک در ابوظبی که بیش از ۳۰ سال در حوزه مهندسی تصفیه آب فعالیت کرده، می‌گوید: «باید به خاطر داشت که پس از شیرین‌سازی، هنوز باید آب را از عمق تا ۶۰۰ متری به بالا پمپاژ کرد. آزمایش‌های اولیه امیدوارکننده‌اند، اما این فناوری هنوز در مقیاس بزرگ اثبات نشده است».
در مجموع بازهم وجود انرژی تجدیدپذیر ارزان‌تر مثل انرژی خورشیدی است که موجب می‌شود شیرین‌سازی آب در زیر دریا مقرون‌به‌صرفه‌تر شود.
از طرف دیگر دانشمندان و فعالان حوزه محیط زیست هم هستند و هرچند پایه‌گذاران روش شیرین‌سازی زیرآبی ادعا کرده‌اند فناوری تازه‌شان آلودگی بسیار کمتری ایجاد می‌کند، اما دانشمندان می‌گویند وقتی در مقیاس وسیع بخواهیم در عمق ۵۰۰ متری آب را شیرین کنیم یعنی به‌سرعت غلظت نمک در عمق دریا را بالا و بالاتر می‌بریم در حالی که عمق ۲۰۰ تا هزار متری محل زندگی جانورانی مانند نهنگ، ماهی مرکب و عروس دریایی است که نقش بسیار مهمی در اکوسیستم دارند. بنابراین مدافعان شیرین‌سازی زیرآبی باید تضمین بدهند که برداشت آب و دفع شورابه، به حیات دریایی آسیب نمی‌زند و اثران زیست‌محیطی بلندمدت نخواهد داشت.
غرض ما از گفتن همه حرف‌ها این است که خدا کند مسئولان و متولیان طرح ملی شیرین‌سازی آب دریای خزر، مطالعات و آینده‌نگری کافی درباره طرحشان داشته باشند و خدای ناکرده چند سال دیگر متوجه نشوند که چند برابر ارزش آبی که شیرین کرده‌اند، به خزر و محیط زیست ایران لطمه وارد کرده‌اند.
نظر شما