گرد و غبار نه‌ تنها به ‌طور فزاینده‌ای سلامت عمومی را تهدید می‌کند، بلکه دستیابی به توسعه پایدار در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیط ‌زیستی را در مقیاس ملی، منطقه‌ای و جهانی مختل می‌کند.
تأثیرات گسترده طوفان‌ها فراتر از اثر بر سلامت انسان و کیفیت هواست و به ‌طور جدی کشاورزی، محیط‌ زیست، صنعت، حمل ‌و نقل و کیفیت آب را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. تاکنون ۱۵۰ کشور به‌ طور مستقیم تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند.
نتایج آخرین تحقیقات انجام ‌شده از سوی مرکز تحقیقات هوا و تغییر اقلیم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نشان داده است در سال ۱۴۰۳شهرهای زابل، ایرانشهر و ریگان آلوده‌ترین شهرهای کشور بوده‌اند و طوفان شن با افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی، افزایش مراجعات اورژانسی و کاهش دید منجر به حوادث ترافیکی، به ‌نظام سلامت فشار وارد کرده است.

تأثیر مستقیم گرد و غبار بر آلودگی هوا

معاون مرکز تحقیقات هوا و تغییر اقلیم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این خصوص به ما می‌گوید: طوفان‌های شن و گرد و غبار با افزایش غلظت ذرات معلق، مستقیماً در آلودگی هوا نقش دارند. در برخی مناطق، گرد و غبار منبع اصلی آلودگی هوا ناشی از ذرات معلق است.

عباس شاهسونی می‌افزاید: طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت به‌ طور تقریبی ۲۵ درصد از انتشار گرد و غبار ناشی از فعالیت‌های انسانی از جمله جنگل‌زدایی، تخریب زمین، مدیریت ناپایدار زمین، تغییرات اقلیمی و سوء مدیریت آب است.
دکتر شاهسونی ادامه می‌دهد: در جهان روزانه ۳۳۰ میلیون نفر در بیش از ۱۵۰ کشور دنیا در معرض ذرات معلق منتقل ‌شده توسط باد و گاهی اوقات هزاران کیلومتر دورتر از منبع قرار دارند.
به گفته این عضو هیئت ‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تغییرات اقلیمی به بیابان‌زایی کمک می‌کند که به ‌نوبه خود ممکن است فراوانی و گسترش طوفان‌های شن و گرد و غبار را افزایش دهد به‌ طوری ‌که در سال‌های اخیر در منطقه مدیترانه شرقی و سایر مناطق، افزایش فراوانی، مدت ‌زمان و شدت طوفان‌های شن و گرد و غبار رخ ‌داده است.

مرگ‌های منتسب به ذرات معلق هوا در زابل

این عضو هیئت‌ علمی دانشگاه شهید بهشتی در خصوص تعداد کل موارد مرگ (همه علل) در افراد بالای ۳۰ سال منتسب به ذرات معلق ۲/۵ PM شهر زابل در سال ۱۴۰۳ می‌گوید: به ‌طور میانگین ۵۰۸ نفر، حداقل ۳۴۶نفر و حداکثر ۶۴۵ نفر مرگ منتسب به ذرات معلق ۲/۵ PM در سال ۱۴۰۳ در این شهر ثبت ‌شده که ۲۳/۸ درصد مرگ‌های این شهر را به خود اختصاص داده، در حالی ‌که سهم مرگ‌های منتسب به ذرات معلق در کل کشور ۱۲/۷درصد بوده است.
دکتر شاهسونی با اشاره به اینکه مرکز تحقیقات کیفیت هوا و تغییر اقلیم دانشگاه شهید بهشتی، اثرات بهداشتی و خسارت‌های اقتصادی آلودگی هوا به‌ عنوان دومین عامل مرگ ‌و میر در ۸۳ شهر کشور با بیش از ۵۷ میلیون نفر در سال ۱۴۰۳ را مورد مطالعه قرار داده است، می‌افزاید: مجموع خسارت اقتصادی کل موارد مرگ ناشی از مواجهه با ذرات معلق در سال ۱۴۰۳ در شهر زابل (بر اساس هزینه مرگ جهانی) به‌ طور میانگین برابر با ۱۹۹/۳۲میلیون دلار معادل با ۱۴/۳۵هزار میلیارد تومان بوده است.
وی یادآور می‌شود: یکی از مشکلات مناطق طوفان‌خیز از جمله مناطق شرق کشور -به ‌ویژه استان سیستان و بلوچستان- برای سنجش میزان ذرات معلق هوا کمبود ایستگاه‌های سنجش میزان آلودگی هواست، ضمن آنکه همان تعداد معدود ایستگاه‌ها نیز همه روزهای سال را سنجش نمی‌کنند. به عنوان نمونه در سال ۱۴۰۳ تقریباً دوسوم روزهای سال سنجش شده و در ایرانشهر کمتر از ۵۰ درصد روزهای سال سنجش شده است.

خطرات جدی برای سلامت انسان

دکتر شاهسونی با بیان اینکه گرد و غبار موجود در هوا خطرات جدی برای سلامت انسان دارد، می‌گوید: اندازه ذرات گرد و غبار یک عامل تعیین‌کننده اصلی خطر بالقوه برای سلامت انسان است، زیرا ذرات بزرگ‌تر از ۱۰ میکرومتر قابل ‌تنفس نیستند و فقط می‌توانند به اندام‌های خارجی آسیب بزنند که عمدتاً موجب تحریک پوست و چشم، ملتحمه و افزایش حساسیت به عفونت چشمی می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: ذرات قابل استنشاق کوچک‌تر از ۱۰ میکرومتر اغلب در بینی، دهان و دستگاه تنفسی فوقانی گیر می‌افتند، بنابراین می‌توانند با اختلالات تنفسی مانند آسم، نای، ذات‌الریه، رینیت آلرژیک و سیلیکوزیس همراه باشند. با این‌ حال ذرات ریزتر ممکن است به دستگاه تنفسی تحتانی نفوذ کرده و وارد جریان خون شوند، جایی که می‌توانند بر تمام‌ اندام‌های داخلی تأثیر بگذارند و مسئول نارسایی‌های قلبی عروقی باشند.

مرگ‌های زودرس ناشی از تنفس ذرات معلق

معاون مرکز تحقیقات هوا و تغییر اقلیم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی می‌افزاید: آلودگی ذرات معلق بسته به غلظت آن‌ها می‌تواند برای تنفس انسان بسیار خطرناک باشد. آلودگی ذرات قابل‌ تنفس ممکن است موجب بیماری، بستری شدن در بیمارستان و مرگ زودرس شود. قرار گرفتن کوتاه‌مدت در معرض آلودگی ذرات معلق می‌تواند منجر به مرگ شود.
شاهسونی اضافه می‌کند: حداکثر غلظت ذرات می‌تواند از چند ساعت تا چند روز ادامه داشته باشد. مرگ زودرس ناشی از تنفس این ذرات می‌تواند درست در روزی که سطح ذرات بالا می‌رود یا در عرض یک تا دو ماه پس‌ از آن رخ دهد.
وی با بیان اینکه آلودگی ذرات اثرات مضر بسیاری -از کاهش عملکرد ریه تا حملات قلبی- به همراه دارد، می‌گوید: تحقیقات نشان داده است افزایش کوتاه‌مدت غلظت ذرات می‌تواند منجر به «افزایش مراجعه به بیمارستان برای بیماری‌های قلبی عروقی از جمله حملات قلبی و بیماری ایسکمیک قلبی»، «افزایش مراجعه به بیمارستان به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی»، «افزایش مرگ ‌و میر در نوزادان»، «افزایش شدت حملات آسم به خصوص در کودکان»، «افزایش موارد بستری شدن»، «افزایش خطر حملات قلبی و سکته مغزی» و «افزایش خطر مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی» شود. همچنین طبق نتایج آخرین مطالعه مروری و متاآنالیز حاصل از بررسی ۷۲ مقاله، به ازای افزایش هر ۱۰ میکروگرم در مترمکعب افزایش غلظت PM۱۰ در روزهای گرد و غباری به میزان ۱۲ درصد کل مرگ‌های طبیعی افزایش می‌یابد.

افزایش ۲۵ درصدی مرگ‌های قلبی عروقی

دکتر شاهسونی ادامه می‌دهد: به ازای افزایش هر ۱۰ میکروگرم در مترمکعب افزایش غلظت ۲/۵ PM در روزهای گرد و غباری به میزان ۲۵ درصد مرگ‌های قلبی و عروقی افزایش می‌یابد. همچنین خطر بیماری‌های قلبی ۹ درصد و بیماری‌های تنفسی ۶ درصد افزایش می‌یابد.
وی در پاسخ به این پرسش که چه کسانی بیشتر تحت تأثیر طوفان گرد و غباری قرار دارند، اظهار می‌کند: مواجهه با آلودگی هوا و ذرات معلق می‌تواند سلامتی همه افراد را تحت تأثیر قرار دهد به ‌ویژه کسانی که به مدت طولانی در مواجهه با آلاینده‌های هوا قرار دارند. با این ‌حال برخی از افراد بیش از دیگران تحت تأثیر اثرات آلودگی هوا قرار می‌گیرند، به‌ عنوان نمونه افراد مبتلا به آسم- افراد مبتلا به بیماری‌های ریوی مزمن مثل برونشیت مزمن و بیماری انسداد مزمن ریه- افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی، جنین و مادران باردار، کودکان، افراد سالمند، افراد چاق، افراد سیگاری، افراد کم‌بضاعت، افراد دیابتی و افراد مبتلا به سرطان به‌ ویژه سرطان ریه بیش از سایر افراد جامعه در معرض آسیب قرار دارند.

افزایش بیماری‌های چشمی

این مسئول ادامه می‌دهد: یکی دیگر از مشکلاتی که ساکنان مناطق طوفان‌خیز با آن مواجه هستند بیماری‌های چشم است، زیرا ذرات معلق وارد چشم ساکنان این شهرها می‌شود و تعداد زیادی از مردم این مناطق از بیماری‌های چشمی شکایت دارند. به‌ طوری ‌که مراجعه مردم زابل و ایرانشهر به مراکز درمانی به دلیل بیماری‌های چشمی ناشی از ورود ذرات معلق – در سال ۱۴۰۳- بیشتر از دیگر مناطق کشور گزارش ‌شده است.

آلوده‌ترین شهرهای کشور در سال ۱۴۰۳

شاهسونی با اشاره به اینکه در سال ۱۴۰۳ زابل، ایرانشهر و ریگان آلوده‌ترین شهرهای کشور گزارش‌ شده‌اند، می‌گوید: گزارش تحقیقات انجام ‌شده نشان داده میانگین غلظت سالیانه ذرات معلق۲/۵ PM در سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ در شهر زابل ۷۹ میکروگرم در مترمکعب (تقریباً ۱۶ برابر حد سلامت) بوده است.
وی ادامه می‌دهد: در سال ۱۴۰۳ میانگین سالیانه غلظت ذرات معلق۵/۲ PM در شهر زابل ۱۰۲ میکروگرم در مترمکعب است که تقریباً ۲۰ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت (۵ میکروگرم در مترمکعب) و تقریباً ۱۴ برابر استاندارد ملی (۱۲ میکروگرم در مترمکعب) بوده، در حالی ‌که در این مدت میانگین کشوری ۴/۳۰ میکروگرم در مترمکعب گزارش ‌شده است.

مقایسه شاخص کیفیت هوا با میانگین کشوری

به گفته دکتر شاهسونی همچنین مقایسه درصد شاخص کیفیت هوای ذرات معلق ۲/۵ PM شهر زابل در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ به‌ طور میانگین تقریباً ۱۳ درصد از روزهای سال هوا در محدوده خوب (میانگین کشوری ۴/۱۵ درصد)، ۴۵درصد در محدوده قابل ‌قبول، (میانگین کشوری ۲/۶۲درصد)، ۱۹درصد در محدوده ناسالم برای گروه‌های حساس، (میانگین کشوری ۱/۱۷درصد)، ۱۵درصد در محدوده ناسالم برای همه گروه‌ها، (میانگین کشوری ۴/۴درصد)، ۳/۵ درصد در محدوده خیلی ناسالم (میانگین کشوری ۰/۵درصد) و ۴/۵ درصد از روزهای سال در محدوده خطرناک (میانگین کشوری ۰/۴درصد) بوده است.