در جوامع مختلف، از هنر به عنوان وسیله‌ای برای انتقال ارزش‌ها، باورها و سنت‌ها به نسل‌های آینده استفاده می‌شود. در این میان هنرمندان بسیاری بوده‌اند که در طول عمر خود با استفاده از هنر، خدمات شایانی به ترویج معارف و فرهنگ و به‌ویژه معارف دینی کرده‌اند. از طرف دیگر، آستان ملائک پاسبان حضرت‌ثامن‌الحجج(ع) در ادوار مختلف جایگاه و پایگاه مهمی برای ابراز ارادت اهالی هنر به ساحت پاک و مطهر حضرات معصومین(ع) بوده است. اما بهانه پرداختن به این موضوع، معرفی یک تابلوخط زیبا به شیوه گلزار، مربوط به آیه شریفه «انک لعلی خلق عظیم» از قرآن کریم در وصف خلق و خوی پیامبر اکرم، حضرت محمد مصطفی(ص) است. این اثر، یکی از آثار نفیس مربوط به پیامبر گرامی اسلام(ص) موجود در اداره ذخایر و نفایس آستان قدس رضوی است که به بهانه هفته وحدت و ایام ولادت رسول رحمت و مهربانی، حضرت محمدبن عبدالله(ص) و آشنا شدن با این اثر نفیس، پای صحبت‌های سید محمد بهروز، کارشناس و مرمتکار اداره ذخایر و نفایس اداره کل نذورات آستان قدس نشستیم. آنچه در ادامه می‌خوانید بخش‌هایی از گپ‌وگفت دوستانه خبرنگار روزنامه قدس با این کارشناس ارشد مرمت آثار در این زمینه است.
لطفاً این اثر هنری نفیس را به اختصار معرفی کنید.
چنان‌که می‌دانید آثار هنری و نفیس متعددی در بارگاه مطهر امام رئوف حضرت رضا(ع) وجود دارد که براساس عشق و ارادت هنرمندان و اهل فن به ساحت مبارک حضرت ثامن‌الائمه(ع) تقدیم این آستان مقدس شده‌اند. عرض ارادت و مودت به امام رئوف و مهربان در این قطعه از بهشت، سابقه دیرینه و درخشانی دارد، به‌گونه‌ای که هنرمندان عرصه‌های مختلف هنری؛ علم، هنر و تخصص خود را به پای عشق و ارادت به هشتمین خورشید تابناک آسمان ولایت و امامت ریخته‌اند. در همین زمینه در بخش مخزن اداره ذخایر و نفایس اداره کل نذورات آستان قدس رضوی، تعداد قابل توجهی نقاشی‌خط آیینی وجود دارد که توسط ارادتمندان اهل‌بیت(ع) به حرم مطهر رضوی اهدا شده است. «تابلوخط گلزار» با عنوان «انک لعلی خلق عظیم» که توسط مرحوم استاد عیسی آلفته، یکی از هنرمندان بنام آستان قدس ساخته شده، یکی از بهترین نمونه‌های آن‌هاست.
موضوع این تابلو زیبا، آیه چهارم سوره مبارکه قلم است که با خط ثلث جلّی روی کاغذ آهار و مهره‌دار در ابعاد ۱۰۰*۷۰سانتیمتر اجرا شده است.
انتخاب نوع خط و شیوه اجرای آن با هنرمندی و ذوق سرشار مرحوم آلفته و طراحی خط ثلث استاد حسین هروی انجام شده است. آثار نقاشی مرحوم آلفته در نهایت لطافت و زیبایی بوده و برگرفته از آثار قدماست که البته نوعی نوگرایی و تازگی در آن‌ها دیده می‌شود. در این روش، این استاد برجسته، نقاشی را بدون طراحی پیشین روی کاغذ، جلد کتاب یا قلمدان می‌کشید و بعد، آن را رنگ می‌کرد و برگ‌ها و جزئیات را با آبرنگ مشخص کرده و سایه روشن می‌زد، سپس خودش، تذهیب حواشی آن‌ها را انجام می‌داد. حرکتی که سبب شده بود، نوع و شیوه کار این استاد هنرمند، بسیار متفاوت با هنرمندان معاصر شده و در نتیجه، بیشتر جلوه کرده و مورد توجه قرار گیرد.
همان‌گونه که در تصویر مشاهده می‌شود، تزئینات بخش حاشیه این اثر نفیس، به علت نامعلومی ناتمام مانده است، اما چنان‌که گفته شد، به‌خوبی سبک و تکنیک مرحوم استاد آلفته را نشان می‌دهد. در این تابلو که مربوط به سال۱۳۶۴ هجری شمسی است، نام مرحوم استاد آلفته و استاد حسین هروی در قسمت انتهایی و پایین تصویر به چشم می‌خورد. در این اثر زیبا، مجموعه‌ای از انواع گل‌های زیبای محمدی، زنبق و دیگر گلها و پرندگان، در حقیقت بهشتی از زیبایی را فرا روی بیننده قرار می‌دهد و به‌گونه‌ای یادآور این حدیث نبوی است که می‌فرماید: «من أراد أن یشم رائحتی فلیشم الورد الأحمر» یعنی هر که بخواهد رایحه من را استشمام کند، گل سرخ را ببوید. (بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ٧٣، ص ١٤٧)
به شیوه خط گلزار در این اثر هنری اشاره کردید؛ لطفاً در این زمینه هم توضیح دهید.
خط گلزار، یکی از شیوه‌های تفننی خوشنویسی است. این خط به «نقاشی خط» بسیار نزدیک بوده و درواقع، پایه آن به‌شمار می‌رود. در این‌گونه آثار، تا آنجا که پیچ و خم‌های خط اجازه می‌دهد، درون خط اغلب با تصاویر گیاهی و گاه حیوانی و انسانی آرایش می‌شود. این خط را می‌توان در خطوط مختلف اجرا کرد، اما این کار در خط نستعلیق بیشتر انجام می‌شده‌است. پیش از آنکه خط مورد نظر را خوشنویسی کنند، آن را طراحی کرده و ترکیب می‌زنند. این طراحی‌ها با توجه به روش‌های مرسومی چون نقاشی، گل و مرغ و دیگر آرایه‌های تزئینی در قسمت سواد (سیاهی) خط اجرا می‌شوند. بیشترین آثاری که بدین شیوه خلق شده، متعلق به اواخر دوره قاجار است. با این حال، شواهد و نمونه‌های تاریخی بیانگر آن است ریشه‌های فرمی این گونه خوشنویسی به سده‌های پیش از قاجار بازمی‌گردد. وجود نمونه‌های متعدد گلزار در قالب توپی‌های ته‌آجری یا کلوک‌بندها در تزئینات معماری دوره سلجوقی و ایلخانی، قدمت استفاده از آن را حداقل تا اوایل قرن ششم ه.ق می‌برد. این شیوه تزئین در کتیبه‌های کوفی گوشه‌دار مورد استفاده قرار گرفته و شامل نقش‌مایه‌های هندسی، گیاهی و نوشتاری است.
استفاده از این روش در تذهیب آثار هنری و... چگونه بوده است؟
این‌گونه به نظر می‌رسد که نخستین آثار فن گلزار در خوشنویسی به منزله بخشی از مهارت کار تذهیب پیش رفته‌است. از قرن سیزدهم هجری، نقوش پیکره‌ها با موضوعیت مذهبی و اعتقادی به شیوه گلزار افزوده شد. اوج تنوع نقوش و نگاره‌ها در این زمینه را در دوره قاجاریه شاهد هستیم که به صورت رنگی و با پردازش و پرداخت‌های بسیار ظریف انجام شده‌است. از اواخر قرن چهاردهم هجری، نقوش کم‌کم با واقع‌گرایی وارده از غرب، آمیخته و رنگ و بوی اروپایی گرفت و از نور و پردازش بیشتری بهره‌مند شد. در سال‌های اخیر نقوش گلزار دستخوش تغییرات متعددی شده و فقط برای پر کردن فضای سیاه کلمات با گل‌های ختایی و اسلیمی به کار رفته‌است.
هنرمندان روش گلزار با گل‌های تذهیب و اسلیمی، گل و بوته، گل و مرغ، نقوش جانوری - اساطیری، نقوش انسانی و روایات مذهبی، آرامگاه‌ها و خوشنویسی درون خطوط را مزین می‌کردند، ضمن اینکه این نقوش در چهارگروه مذهبی، باستانی، ادبی و درباری دسته‌بندی می‌شوند. از استادان برجسته خط گلزار می‌توان اشخاصی همچون محمود زین‌الدین، محمدباقر زرین قلم، اسماعیل جلایر، محمدکاظم، محمد صادق، محمدعلی، عباس بن صبور، حسن زرین قلم، شیخ علی سکاک و محمدعلی خیارجی را نام برد.
نظر شما