به‌خصوص در روزهایی از سال و ماه خدا که نوشتن از ائمه اطهار(ع) و خاندان پاک پیامبر(ص) رنگ و بوی شادی و نشاط دیگری به خود می‌گیرد. مثل این روزهای ماه ربیع‌الاول که عطر بهاری میلادهای فرخنده امام صادق(ع) و پیامبر عظیم‌الشأن(ص) به آن حال و هوای دیگری بخشیده است. به این مناسبت و به فراخور نیاز ما شیعیان عصر غیبت به سراغ آموزه‌های ششمین امام خود می‌رویم و با مرور دعای «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ...» برای خود از درگاه حق، طلب خیر و معرفت می‌کنیم.
پیش‌بینی درمان قبل از وقوع
از مطالعه تاریخ زندگی امام صادق(ع) و دانشمندان و شخصیت‌های معاصر ایشان به روشنی این حقیقت بدست می‌آید که حضرت در علم و عمل از برترین شخصیت‌های روزگار خویش بودند و هرگز از پاسخ سؤالی که از ایشان می‌شد، دریغ نمی‌کردند. یاران و شاگردان تربیت شده توسط ایشان در طول تاریخ اسلام زبانزد و شهره‌اند. پیرو این مطلب، نقل شده است یکی از یاران ایشان به نام «زراره» بیان می‌کند: نزد امام صادق(ع) بودم که سخن از دوران غیبت امام به میان آمد و اینکه برای قائم(عج) قبل از قیام، غیبتی است؛ غیبتی که خدا با آن شیعه را امتحان می‌کند و بسیاری از مردم در این امتحان مردود می‌شوند. در ادامه، زراره از امام صادق(ع) می‌پرسد: «فدایت شوم، اگر آن زمان را درک کردم چه کنم؟» یار صدیق امام برای عصر غیبت نسخه‌ای می‌خواهد تا بتواند از پس بلایای دوران غیبت در امان باشد.
اینجاست که علم امام و راز سخنان حکیمانه امام صادق(ع) برای ما روشن می‌شود. ایشان با ذکر دعایی و آموزش آن به زراره، حجت و معرفت را برای او تمام می‌کنند. متن دعای ایشان به این ترتیب است: «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی رَسُولَکَ لَمْ أَعْرِفْ حُجَّتَکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی؛ خدایا خود را به من بشناسان؛ زیرا اگر خود را به من نشناسانی، پیامبرت را نمی‌شناسم. خدایا پیامبرت را به من بشناسان؛ زیرا اگر رسولت را به من نشناسانی، حجتت را نخواهم شناخت. خدایا حجتت را به من بشناسان؛ زیرا اگر حجتت را به من نشناسانی، از دین خود گمراه می‌شوم».
دعایی برای استواری ایمان
گفتیم دعای اللهم عرفنی نفسک، دعایی است که زراره از امام صادق(ع) نقل کرده که برای استوار ماندن ایمان در سختی‌های دوران غیبت خوانده شود. این دعا که دعای معرفت نامیده شده، از دعاهای مخصوص دوران غیبت و از مهم‌ترین دعاهایی است که برای حفظ دین در زمان غیبت توصیه شده است. امام صادق(ع) به مداومت بر این دعا سفارش داشته و عالمانی همچون آیت‌الله بهجت و میرزا جواد ملکی تبریزی نیز بر خواندن آن پس از نمازها توصیه کرده‌اند. در دعای اللهم عرفنی نفسک، دو مطلب مهم آمده است. نخست آنکه شناخت واقعی خدا، پیامبر(ص) و امامان، تنها با توفیق و یاری خداوند ممکن است. و نکته دوم حاوی این پیام است که شناخت واقعی پیامبر(ص) با شناخت خدا، شناخت امامان با شناخت پیامبر(ص) و شناخت دین حقیقی تنها با شناخت امام ممکن خواهد بود.
دعایی که برهان است
آیت‌الله العظمی جوادی آملی این دعا را دعای برهانی و علمی می‌داند که برخلاف بیشتر دعاها که حاوی درخواست هستند، یک برهان کلامی را برای تبیین ارتباط میان الوهیت، رسالت، امامت و هدایت بیان می‌کند. در شرح برهان و ساده‌سازی آن می‌توان گفت: پیامبر(ص) خلیفه خداست و انسان تا خدا را نشناسد، خلیفه او یعنی پیامبر(ص) را نمی‌تواند بشناسد. همچنین ولی جامعه (امام معصوم) منتخب مردم نیست؛ بلکه خلیفه و جانشین پیامبر(ص) است. ازاین‌رو، تا زمانی که پیامبر(ص) شناخته نشود، جانشینش نیز شناخته نخواهد شد. بنابراین شناخت بعثت پیامبر(ص) متوقف بر شناخت توحید و شناخت غدیر مبتنی بر شناخت بعثت است.
ایشان در شرح این دعا به حجاب بودن گناه در درک حقایق اشاره و ذکر کرده‌اند: اگر گفتند «یک قدم بر خویشتن نِه، وان دگر در کوی دوست» همین است، کسی که گناه نکند، خدا را خوب مشاهده می‌کند. به مقدار خودش حق برای او روشن می‌شود و به مقدار خودش، آینده را می‌بیند. وجود مبارک حضرت امیر(ع) در همان خطبه معروف نهج‌البلاغه فرمودند یک عده گویا بهشت را می‌بینند، گویا جهنم را می‌بینند. خداوند در بخش‌های پایانی سوره مبارکه فجر می‌فرماید روزی می‌شود که جهنم را می‌آورند؛ این جهنم منقول کیست؟ در بخشی از آیات فرمود هیزم جهنم خود آدم‌های ظالم‌اند «وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً».
وجود مبارک رسول خدا(ص) فرمود خودتان را با استغفار معطر کنید «تعطّروا بالاستغفار». فرمود استغفار عطر است؛ گناه بدبو است، آبروی آدم را می‌برد. ما بالاخره با آبرو زنده‌ایم. هر کسی یک عزتی می‌خواهد. گناه آبروبر است. فرمود این مال حرام، این ظلم و ستم یک مرتع وباخیز است. فرمود طمع در بیت‌المال و حق مردم، ظلم به مردم، این‌ها «مرتع وبی» یعنی وباخیز است. چکیده دعا این است که ما در جامعه دینی نیازمند به رهبر هستیم، چون هیچ جامعه‌ای بی‌سیاست و حکومت و هیچ سیاست و حکومتی بدون والی و ولی نیست. اما آیا جامعه اسلامی ولی‌اش را مردم تعیین می‌کنند یا خدا تعیین کرده و مردم تشخیص و تطبیق می‌دهند.
آیت‌الله العظمی جوادی آملی در فراز پایانی سخنانشان در شرح این دعا، انتظار فرج را از بهترین عبادت‌ها دانسته و بیان می‌کند: «در عصر غیبت جریان انتظار، منتظر فرج بودن از بهترین عبادت‌هاست».
خوف از لغزش و خطا در عصر غیبت
براساس این دعا، بدون شناخت نبوت، امامت و ولایت نمی‌توان دین را شناخت. بنابراین انسان بدون ایمان به امام و معرفت او، گمراه خواهد شد. ویژگی ایمنی از گمراهی با تمسک به امام در احادیث دیگر همچون حدیث ثقلین نیز آمده است. از نظر آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، مقصود از نبی و رسول در این دعا، شخص پیامبر اکرم(ص) و منظور از حجت، امام زمان(عج) است؛ زیرا دعا مربوط به زمان غیبت است. ازاین‌رو، دعاکننده از خداوند یا درخواست معرفت کامل‌تر و مددهای غیبی دارد یا ثبات و بقای بر ولایت حضرت مهدی(عج) را طلب می‌کند؛ زیرا در دوران غیبت، ترس از تزلزل فکری و خطر انحرافات عقیدتی بسیار است.
منابع:
کتاب: معرفت حجت خدا، شرح دعای اللهم عرفنی نفسک؛ نویسنده: آیت‌الله العظمی صافی‌گلپایگانی
مقاله: واکاوی سیره امام صادق(ع) در احیای نهضت علمی و تولید علم بنیادی؛ نویسندگان: رحمت‌اله عبداله‌زاده آرانی و مهدی ستوده کویری آرانی
نظر شما