به گزارش قدس آنلاین، توسعه حرم و موقوفات و نذورات رضوی سبب شد تا افرادی از میان رجال دینی تا رجال سیاسی و نظامی، بسته به شرایط هر عصر، اداره و تمشیت امور آن را عهده دار شوند. از این افراد تا دوره صفوی با عنوان نقیب، پس از آن تا پایان دوره افشاری با نام متولی، در عهد قاجار با عنوان متولی باشی، در عصر پهلوی با نام نایب التولیه و پس از انقلاب اسلامی با عنوان تولیت یاد شده است. بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی برای آشنایی هر چه بیشتر با این اشخاص، کتابی را با عنوان «آستان قدس رضوی متولیان و نایب التولیه ها» منتشر کرده است، این کتاب در دوازدهمین جشنواره کتاب سال رضوی شایسته تقدیر شناخته شد، به همین بهانه با رضا نقدی نویسنده این کتاب و پژوهشگر بنیاد پژوهش های اسلامی گفت‌وگویی صورت دادیم که در ادامه می‌خوانید.

در ابتدا بفرمایید هدف از تدوین این اثر چیست؟
هدف از نگارش این کتاب، پرداختن به شرح حال و بررسی اقدامات متولیان و نایب التولیه های آستان قدس رضوی است که در سیر تحول حرم مطهر رضوی تأثیری بسزا داشته اند. همچنین بررسی سیر اداره حرم و متولیان آن از دیگر اهداف نگارش این کتاب است.

این کتاب دربردارنده چه موضوعاتی است؟
این اثر برگرفته از کتاب وزین و گران سنگ «دایر المعارف آستان قدس» است که دومین جلد آن به تازگی روانه بازار نشر شده است. در دایره‌المعارف آستان قدس رضوی مقالات متعددی وجود دارد و موضوع برخی از مقالات، این قابلیت را دارا است که به صورت مستقل به آن ها پرداخته شود؛ یکی از این موضوعات، متولیان و نایب التولیه‌های آستان قدس رضوی است که در کتابی با همین عنوان به آن پرداخته شده است؛ در چند دهه اخیر راجع به تاریخ آستان قدس رضوی آثاری به چاپ رسیده که ذیل این کتاب‌ها اشاره‌ای به اقدامات متولیان و نایب التولیه ها شده است؛ در سالهای اخیر نیز چند مقاله راجع به متولیان در دوره‌های صفوی و قاجاری نوشته شده است، اما تا کنون اثری که مستقل باشد و چشم‌انداز کلی از اداره‌کنندگان این مجموعه سترگ ارائه دهد، وجود نداشت؛ از همین رو، مقرر شد با بازبینی مقالات، اثری مستقل ارائه دهیم و از همین رو، کتاب «متولیان و نایب التولیه ها» را منتشر کردیم.

کتاب «آستان قدس رضوی متولیان و نایب التولیه ها» در چند بخش و فصل تدوین شده است؟
این اثر به ۶ بخش تقسیم می‌شود که «نقیبان و متولیان حرم مطهر رضوی از آغاز تا دوره صفوی»، «متولیان آستان قدس رضوی در دوره صفوی»، «متولیان آستان قدس رضوی در دوره افشاری»، «متولیان آستان قدس رضوی در دوره قاجار»، «نایب التولیه‌های آستان قدس رضوی در دوره پهلوی»، «متولیان آستان قدس رضوی پس از پیروزی انقلاب اسلامی» و در انتها منابع و فهرست نویسندگان از جمله آنهاست.

متولیان و نایب التولیه های آستان قدس رضوی در دوران مختلف چه اشخاصی بوده اند؟
نام ۳۰ تن از متولیان و نایب التولیه ها در دوره صفوی از جمله غیاث الدین عزیز رضوی، خواجه عتیق منشی اردوبادی، خواجه امیر بیک کججی، خواجه عنایت الله شیرازی و...؛ ۱۰ نایب التولیه در دوره افشاری از جمله محمد تقی رضوی، عبدالحی رضوی، محمد ابراهیم رضوی، داوود حسینی، ابوطالب حسینی اصفهانی و...۴۲ نایب التولیه در زمان قاجار از جمله میرزا موسی‌خان فراهانی، حاج میرزا عبدالله خویی، شیخ عبدالرحیم بروجردی، میرزا عبدالباقی منجم‌باشی، میرزا فضل‌الله وزیر نظام برادر میرزا آقاخان نوری، میرزا محمد حسین الحسینی معروف به عضدالملک، میرزا جعفرخان مشیرالدوله، حاج علی‌اکبر قوام‌الملک شیرازی، میرزا محمدخان سپهسالار، میرزا محمدخان مجدالملک، میرزا محمدحسین دبیرالملک و... ۱۷ نفر در ۱۹ دوره با نام های محمد ولی خان اسدی، فتح الله پاکروان، علی منصور، عبدالعظیم ولیان، حسن سراج حجازی، محمد صادق امیر عزیزی در دوره پهلوی و... دو تن از تولیت های آستان قدس رضوی از جمله آیت الله عباس واعظ طبسی و حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی همراه با شرح زندگی و اقداماتی که در دوران مسئولیت خود انجام داده اند در این اثر ذکر شده است.

متولیان آستان قدس رضوی در دوره های مختلف چه وظایفی را بر عهده داشتند؟
با رسمیت یافتن تشیع در ایران در زمان صفویان، مشهد نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار شد و به تدریج تشکیلات اداری و مالی گسترده تری برای اداره حرم و موقوفات آن پایه ریزی شد. شاه طهماسب اول صفوی نخستین پادشاه صفوی بود که به طور جدی به امور حرم رسیدگی کرد. در عهد افشاری نیز با توجه به تمرکز حکومت مرکزی در مشهد و سیاست شاهان افشار تا حدودی از قدرت متولیان نسبت به دوره صفوی کاسته شد و شاه به عنوان متولی آستان قدس دخالت بیشتری در امور می کرد. نادرشاه اگر چه در ابتدای سلطنتش به حرم توجه ویژه ای کرد و موقوفات و نذوراتی بر آن قرار داد ولی در سال های پایانی حکومتش نهاد اوقاف را دچار دگرگونی کرد که آستان قدس هم از این تغییرات برکنار نماند. در دوره قاجار متولیان آستان قدس بیشتر از رجال حکومتی و شاهزادگان انتخاب می شدند. بیشتر متولیان این دوره هم زمان منصب تولیت و حکمرانی ایالت خراسان را در اختیار داشتند. وظیفه در این زمان مدیریت موقوفات و امور و انتظامات داخلی حرم بوده که وسیله خدمه و عمال آستانه تحت مراقبت او اداره می شد. در عهد پهلوی نیز فصل جدیدی در تاریخ آستان قدس گشوده شد و ساختار اداری و تشکیلاتی آن هم زمان با تغییرات و تجددگرایی که در تمام کشور شروع شده بود، تحول و دگرگونی یافت.

این دگرگونی ها چه تحولاتی در ساختار اداری و تشکیلاتی آستان قدس رضوی ایجاد کرد؟
در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی در سفر رضا شاه به مشهد، به دستور او نخستین بودجه آستان قدس به شیوه جدیدی تنظیم شد و پس از تصویب به مرحله اجرا درآمد. در مرداد ماه همان سال نیز به دستور رضا شاه کمیسیونی متشکل از تیمور تاش وزیر دربار و سایر اشخاص تشکیل و نظام نامه جدیدی به قلم امیر اعلم و محمود فرخ تدوین شد. همچنین به دستور رضا شاه، عنوان متولی باشی آستان قدس به نیابت تولیت عظمی تغییر یافت. از همین رو مبلغ حق التولیه مشخص و برای شاه به عنوان متولی ارسال می شد.

منبع: آستان نیوز

انتهای پیام/