عید فطر از اعیاد بسیار بزرگ اسلامی است که در اقصی‌نقاط جهان، با شیوه‌های مرسوم هر خطه و با رعایت اصول شرعی، جشن گرفته و گرامی داشته می‌شود. برگزاری این جشن در اعتاب مقدسه نیز تاریخی بسیار طولانی و البته خواندنی دارد. در این اماکن معنوی، معمولاً در گذر قرن‌ها، آداب و سنن ویژه‌ای برای بزرگداشت این عید الهی در نظر گرفته می‌شده تا شرکت‌کنندگان حداکثر بهره را از فضای خاص چنین مکان‌هایی ببرند. آستان قدس رضوی با تاریخی طولانی و پُربار، سابقه‌ای زرین در برگزاری چنین مراسمی دارد. هرچند ممکن است پیشینه اسناد موجود درباره برگزاری جشن عید فطر در حرم مطهر و اماکن متبرکه، از عهد صفوی فراتر نرود، اما تردیدی نداریم به دلیل جایگاه والای مذهبی این عید بزرگ، از همان دوره‌های اولیه پس از شهادت غم‌فزای امام رضا(ع)، با همت خادمان و مجاوران و البته شرکت گسترده زائران، جشن‌های باشکوهی در این مکان مقدس برگزار می‌شد تا مؤمنان، در جوار بارگاه ملکوتی آن امام همام، پایان یک ماه روزه‌داری و حضور بر خوان گسترده ضیافت الهی را جشن بگیرند. در مجموعه سندهای ارزشمند موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی – که زیر مجموعه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی است و با مدیریتی واحد اداره می‌شود – می‌توان نمونه‌هایی بسیار جالب از گزارش‌های مربوط به چنین جشن‌هایی را یافت که امروز، یکی از این اسناد برای آشنایی بیشتر شما خوانندگان عزیز با پیشینه برگزاری مراسم مربوط به عید سعید فطر در حرم مطهر، تقدیم حضورتان می‌شود. دسترسی به تصویر این سند، با همکاری صمیمانه کارشناسان مرکز اسناد، به‌ویژه جناب آقای جهانگیری، ممکن و میسر شد که نگارنده از این بابت، سپاسگزار لطف ایشان است.

یک سند خاص تاریخی

سندی که امروز قرار است درباره آن صحبت کنیم، با شماره ۴۷۴۶۹ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود. این سند مربوط به دوره قاجار است و ۲۹رمضان سال ۱۳۱۹ق (دی‌ ۱۲۸۰) – در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار و حدود پنج سال پیش از پیروزی نهضت مشروطه – به رشته تحریر درآمده است. سند مورد اشاره، در واقع دستور متولی‌باشی وقت آستان‌قدس برای تهیه وسایل موردنیاز برگزاری جشن عید فطر است. در متن سند که خطاب به «حاج علی‌اکبر تحویلدار» از مقامات وقت آستان نوشته شده، می‌خوانیم: «عالیجناب خیرالحجاج حاج علی‌اکبر تحویلدار / اجناس مفصله فوق را برای روز یکشنبه غره شوال که عید فطر و از اعیاد بزرگ ملی است سه ساعت به غروب مانده در ایوان مبارک عباسی حاضر نموده به موجب این مرقومه همه ابزار مراسم حاضر باشد ۲۹ شهر رمضان ۱۳۱۹ (مُهر و امضای نصیرالملک)». امضاکننده سند، میرزا ابوالقاسم نصیرالملک شیرازی است که بین سال‌های ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۰ق، متولی‌باشی آستان‌قدس رضوی بوده است. بر اساس گزارش علی میرنیا در کتاب «وقایع خاور ایران» نصیرالملک همزمان با انتصاب رکن‌الدوله به عنوان والی خراسان، متولی‌باشی آستان‌قدس رضوی شد. در دوران کوتاه تولیت نصیرالملک، دارالشفای حضرتی تجهیز و امر رسیدگی به احوال بیماران، انتظام بهتری یافت. بر اساس نوشته «دایره‌المعارف آستان‌قدس رضوی»، «وی همچنین، در سال ۱۳۲۰ق اعیان یک باب دکان وصل به دکان‌های صاحب‌دیوانی را برای روشنایی و اسقاط چراغ راهرو خدام آستان‌قدس وقف کرد».

چشم‌اندازی مستند برای عید فطر ۱۳۱۹ق

از این جزئیات که بگذریم، باید برگردیم به متن سند که نشان‌دهنده لوازم مورد نیاز برای برگزاری مراسم عید فطر در صحن عتیق (انقلاب) است. جزئیات لوازم مصرفی جالب به نظر می‌رسد: شیرینی، نبات، یخ، چای، قهوه، آبلیمو، تنباکو و... . مراسم عید فطر سال ۱۳۱۹ق، در زمستان و در ایوان عباسی، ایوان شمالی صحن عتیق و روبه‌رویی ایوان طلای مبارکه برگزار می‌شد (البته این رویه ثابت نبود و در اسناد سال‌های بعد، مکان برگزاری مراسم، عموماً ایوان طلا در نظر گرفته شده‌است). با این حال، استفاده از «یخ» و «آبلیمو» که طبعاً برای ساخت شربت مورد استفاده قرار می‌گرفت، آن هم در ابتدای چله زمستان، کمی عجیب است و نشان می‌دهد ظاهراً تهیه شربت در مراسم جشن و عید حرم مطهر، جنبه نمادین داشته و وابسته به فصل‌ها و وضعیت اقلیمی زمان برگزاری مراسم نبوده‌است. مراسم عید فطر، معمولاً در غروب روز اول شوال برگزار می‌شد. به همین دلیل، مسئولان مربوط موظف بودند سه ساعت مانده به غروب، لوازم موردنیاز را در مکان اصلی برگزاری جشن حاضر کنند. این اقدام ظاهراً برای جلوگیری از تلاقی این مراسم با مراسم پرشکوه و عبادی نماز عید فطر صورت می‌گرفت. خوب است بدانید به ضمیمه سند یاد شده، سند دیگری هم وجود دارد که از طرف نصیرالملک برای «دربان‌باشی» (رئیس دربانان) وقت آستان‌قدس رضوی نوشته شده و در متن آن آمده‌است: «جناب معتمدالسلطان حاجی دربان‌باشی / فردا شب لیله عید فطر و از اعیاد بزرگ ملی است. صحن مقدس مطابق معمول باید چراغان بشود... از عالیجناب حاجی علی‌اکبر تحویلدار در ظَهر (پشت) این مرقومه قبض دریافت فرمایید... در حد کمال و اهتمام چراغانی نمایید. ۲۹ شهر رمضان ۱۳۱۹ (مُهر و امضای نصیرالملک)». با استناد به این بخش از سند نیز می‌توان فضای صحن عتیق در مراسم عید فطر سال ۱۳۱۹ق را بهتر تصور کرد؛ فضایی که با استفاده از ده‌ها فانوس مخصوص چراغانی، آراسته و در میانه صحن نیز، طاق‌نصرت مخصوصی قرار داده شده‌بود.

جواد نوائیان رودسری