وقتی یک شرکت تجاری شروع به فعالیت می‌کند، احتیاج به حاشیه امنی در بازار دارد. بازاری که اگه فضای کاری آن رقابتی باشد نیاز به دریافت سفارش کارهای آسان، خوب و زود بازده بیش از پیش احساس می‌شود. چراکه سرمایه اولیه را تا حدی باز می‌گرداند و در ادامه فعالیت نیز موقعیت آن شرکت را تثبیت و تقویت می‌کند. در فضای تجاری رو به رشد و رقابتی استدیوهای انمیشین-گِیمیفیکیشن داشتن پشتوانه مالی یکی از واجبات و الزامات فعالیت در این هنر-صنعت است.
طبعاً اگر پول خوب و درشتی در چَنته نداشته باشید ادامه مسیر در بازاری که رقبای شما از اسپانسرهای متعدد و مختلف قدرتمندی بهره مند هستند سخت خواهد شد. اسپانسرهایی که با حمایت یا سفارش تبلیغاتشان در آثار تولیدی یک انیماتور یا استدیوی پونمایی می‌توانند، انگیزه زیادی را برای صاحبان اثر به وجود بیاورند.
جدای از این موضوع ضریب ایمنی شغلی فعالان این حوزه را نیز افزایش می‌دهند. از آنجایی که هنر-صنعت پویانمایی عملاً ارتباط مستقیمی به هنر هفتم (سینما) دارد، امنیت شغلی برای تمام عوامل دخیل در اجرای یک پروژه بسیار حائز اهمیت است. چرا که شغل ثابتی نیست و با تغییر و تحولات بازار و اقتصاد جامعه درآمدشان دستخوش سود و زیان‌هایی می‌شود. همچنین رویدادهای بد و خوب اجتماعی نیز می‌تواند تاثیراتی ولو اندک بر بقاءی یک مجموعه تجاری بگذارد. تا آنجا که امکان دارد مجموعه‌های هنری پُر و پِیمون و اسم و رسم‌دار هم دچار رکود و ورشکستی شوند. زمانی که نوسانات اجتماعی اعم از اقتصادی، فرهنگی و... زیاد شود استدیوهای پویا نمایی نیز از گزند آسیب‌های وارده در اَمان نیستند.
استدیوهای پویانمایی قدرتمند در چنین شرایطی مستقل از وابستگی سازمانی یا با کمک‌های جسته-گریخته حرکت می کنند. آن پویانمایانی که توانایی مالی کمی دارند شاید مجبور شوند سفارش‌های سازمان‌ها و نهادهای مختلف را بپذیرند.
زیرا یکی از راه های حفظ موقعیت مالی-مادی استدیوهای پویانمایی برای ادامه کارشان، قبول سفارش‌های سازمانی است. سفارش‌هایی که نهادهای حکومتی و دولتی برای ارائه حرفشان به شیوه نوین و جذاب به استودیوهای پویانما می‌دهند. به طور مثال پلیس راهور (راهنمایی رانندگی ناجا) تقریباً از اواسط دهه هشتاد ساخت انیمیشن‌هایی را برای تبلیغ فرهنگ درست ترافیکی به یکی از بزرگترین انیماتورهای کشورمان سفارش داد.
در گفت و گویی با محمد علی ذاکری نسب، مدیر استدیو جنگل زیست بوم انارستان، چرایی و چگونگی این وضعیت را تشریح کردیم.
*چرا استودیوهای بازی، سفارش های پویانمایی قبول می‌کنند؟ به دلیل وابستگی رسمی و غیر رسمی به آن سازمان یا صرفاً برای پول و جذب موقعیت بهتر در فضای رقابتی است؟
استودیوهای بازی و انیمیشن معمولاً به ۲ دلیل سفارش‌های سازمان‌ها و نهادهای دولتی را قبول می‌کنند؛ در وهله اول مسائل مالی و بنیه اقتصادی ضعیف آنها را مجبور به پذیرش پیشنهادهایی می‌کند که شاید مطابق میل شان نباشد. همانطور که در صنف‌های دیگر همچون سینما هم عوامل تولید و اجرا بعضاً مجبور به پذیرش سفارش‌هایی می‌شوند که باب نظرشان نیست ولی صِرف امرار معاش قبول می‌کنند. قطعاً استودیوهایی که توانایی مالی بالایی داشته باشد ایده‌های خودشان را به طور مستقل عملی می‌کنند. ضمن اینکه بازی سازها یا پویانمایانی که توان مالی خوبی دارند در میانه تولید هایشان، در تدارک پیش تولید کارهای بعدی‌شان هستند.
دلیل دوم نیز گسترش ارتباطات و افزایش کمی و کیفی زیر ساخت‌های فنی استودیوها است. البته این موضوع هم مستقیماً به مسائل مالی مرتبط می‌شود، ولیکن در زیر سایه ارتباطات با سازمان‌ها و بودجه‌های دریافتی آنان است. یکی از مزیت‌های پذیرش پیشنهادهای نهادهای حاکمیتی-دولتی نگاه بازی ساز یا ذهنیتی که نسبت به آن سازمان وجود دارد تغییر می‌کند؛ تا جایی که حتی همذات پنداری هم با تفکرات مدیران دستگاه‌ها را به دنبال داشته باشد.
*سفارشی سازی پایان حرفه‌ای بازی ساز یا انیماتور را به همراه دارد؟ یا برعکس می‌تواند آینده شغلی اش را تضمین کند؟
اینکه سفارشی سازی پایان کار حرفه ای یک انیماتور باشد گزاره درستی نیست؛ حداقل من چنین فکری نمی‌کنم. اگر یک انیماتور-گرافیست یا بازی‌ساز در تَله سفارش گیری یا پروژه گیری بیافتد و مدام در این فضا حرکت کند به احتمال خیلی زیاد از فضای آرتیستی خودش جدا خواهد شد. زمانی باید به فضای سفارش گیری سوئیچ کرد که چاره‌ای برای کسب درآمد نداشته باشد. آن وقت هم ممکن است به عنوان نمایشنامه نویس و فیلم‌ساز درخواستی را قبول کنید که اصلاً هم‌خوان روحیات شما نیست.
گاهی برای نگه داشتن استودیو به ناچار باید به پروژه گرفتن یا سفارشی سازی تَن دهید. گاهی ذائقه مخاطب ایجاب می‌کند شما برای حفظ مخاطب خود دست به تولیداتی بزنید که شما به عنوان هنرمند آن را برای مخاطب خود مفید نمی‌بینید؛ چرا که وظیفه هنرمند در جامعه، سالم سازی ذائقه فرهنگی افراد جامعه است.
این بخشی از هزینه‌هایی است که هنرمند برای رسیدن به هدفش باید بپردازد تا بتواند خود را در بازار حفظ کند. شاید بعداً بتواند اثری تاثیرگذار تولید کند. انیمیشن سازی یک هنری است که می‌تواند مفاهیم عمیقی مثل خودباوری در مخاطب نهادینه کند. اثری که انیمیشن یک ساعته و نیمه بر کودک و نوجوان و گاهی حتی بزرگسال دارد، می‌تواند از ۱۰ سال کار مداوم پدر و مادر یا استاد و مربی هم بیشتر باشد.
*معمولاً نهاد و سازمان‌های حاکمیتی یا دولتی خوش قول نیستند و در اتمام کار هزینه را پرداخت نمی‌کنند؛ با توجه به این موضوع آیا پذیرفتن چنین ریسکی معقولانه و مقرون به صرفه است؟
برای اینکه سازمان‌ها و نهادهای حکومتی و دولتی به تعهدات مالی شان عمل کنند، باید تمهیداتی را از قبل اندیشید؛ چگونگی عقد قرار داد و نحوه مذاکره با نماینده یا نمایندگان آنها عملاً تعیین کننده میزان تعهد سازمان‌ها می‌باشد. به طور مثال حتی الامکان آن بخش‌هایی که قرار است بدون اجرت-هزینه یا با دستمزد کم توسط استودیو انجام شود، باید قبل از اجرای کار از سوی هر دوطرف مشخص شود.
همچنین دریافت پیش پرداخت پیش از شروع پروژه یا دریافت بخشی از هزینه‌ها برای میزان مشخصی کار انجام شده، متعهد بودن سازمان و دستگاه دولتی را تا حد زیادی بالا می‌برد. معمولاً موقع بد قولی دستگاه‌ها نماینده آنها قول‌های شفاهی مثل "ما سفارشات بعدیمان را می‌خواهیم به شما بسپاریم" یا "پاداشی را بعد از اتمام کار پرداخت می‌کنیم" را به تولید کنندگان می‌دهند.
اگر وعده‌های نهادهای دولتی به اینجا رسید یا کاری توسط استودیو انجام نمی‌شود و یا اگر هم انجام شود پولی از طرف سفارش دهنده پرداخت نمی‌شود ؛ چرا که اصطلاحاً "خرش از پل گذشته" است. حتی گاهی بدون تسویه حساب، یک بخشی از سفارش را دریافت می‌کنند و به مقامات بالاتر یا سازمان‌های دیگر نشان می‌دهند که بگویند "آقا ما کار را استارت زدیم" ؛ این کار برای قرار دادن طرف مقابل در عمل انجام شده است تا ادامه سفارش را تا انتها انجام دهد. متاسفانه از این نوع موارد زیاد اتفاق افتاده است.
بعضی‌ها فکر می‌کنند فضای تولید انیمیشن یا بازی گل و بلبل است؛ در حالی که این مسائل ذکر شده از دیده و تصورات خیلی از افراد خارج است. کسانی هم هستند که اساساً درکشان از محیط کاری انیمیشن یا بازی سازی چیز دیگری است. به همین دلیل است که بعضی همکاریها از یک طرف نیمه تمام می‌شود. البته پذیرفتن این ریسک تا حدی مقعول است، ولی شاید گاهی نتوانند تمام هزینه کردشان را دریافت کنند.
*سازمان‌ها در سفارش‌های خود، صرفا ایده اولیه را درخواست می‌دهند یا در جزئیات ساخت هم دخالت می‌کنند؟
سازمان‌ها معمولاً ایده اولیه را تایید می‌کنند یا درخواست می‌دهند و معمولاً تا مراحل پایانی که کار ارائه می‌شود زیاد دخالت نمی‌کنند. مگر اینکه مسئول تصمیم گیرنده آن سازمان خودش دستی بر آتش داشته باشد و چَم و خَم کار را بداند. از آنجایی که برای ساخت یک انمیشین نزدیک به ۱۷-۱۸ مرحله کار انجام می‌شود تا به پروژه به اتمام برسد، آن سازمان نمی‌تواند در هر مرحله کامنتی بگذارد. اگر قرار بر چنین چیزی باشد و برای هر کامنتی تاییدی گرفته شود پروژه پیچیده می‌گردد. این موضوع به اصطلاح کار را لُوس می‌کند یا در لوپ قرار می‌دهد.
گاهی اوقات سفارش دهنده علاقه دارد یک سِری اِلمان‌هایی ولو غلط به کار اضافه شود. در این جور مواقع سفارش گیرنده باید یک جاهایی کوتاه بیاید تا همکاری کامل شود. تن دادن به این چیزها در اصل بخشی از همان هزینه‌هایی هستند که شما برای بقاءی استودیو خودتان باید انجام دهید. به این دلیل که انیمیشن، گِیم یا تولید محتوای سفارشی را بتوانید تحویل دهید. این دخل و تصرف‌های سازمان‌ها در روند تولید انیمیشن تا آنجایی پیش می‌رود که باعث کیفیت پایین یا نامیزان بودن اثر می‌شود. به طور کلی نظرات سلیقه‌ای سفارش دهنده سرعت اجرای پروژه را نیز پایین می‌آورد.
لذا اگر دقت کرده باشید گاهی اوقات در تلویزیون یا دیگر پلتفرم‌های نمایشی، تولید کننده از خیر ثبت اسم کارگردان و نویسنده در ابتدا یا انتهای اثر می‌گذرد و فقط به جنبه مالی قضیه بسنده می‌کند. چرا که تولید کننده دوست ندارد آن اثر بی‌کیفیت در رزومه‌اش ثبت شود. نوشتن اسم کارگردان در تیتراژ شروع و پایانی یک پویانمایی بی‌کیفیت برایش گران تمام می‌شود و طبیعاً تولید کننده دوست ندارد چنین محصولی در رزومه‌اش ثبت شود.
*با توجه به نبود قانون کپی رایت در ایران سفارش گیری بازگشت هزینه در پروژه های سفارشی راهکار درستی است؟
تا آنجا که من اطلاع دارم قانون کپی رایت در کشورمان به شیوه‌ی بین المللی نسبت به محتواهای خارجی رعایت نمی‌شود. این در حالی است که حقوق مولفان داخلی (تولید آثار پونمایی) به خوبی محفوظ می‌ماند؛ حتی در موضوع نمایشنامه نویسی یا متن داستان‌ها (اسکریپت) می‌توان ثبت اثر کنید تا از سوءاستفاده احتمالی پیشگیری یا پیگیری کنید. سابق بر این یکی از آثاری که در تلوزیون پخش شد متعلق به مولف دیگری بوده است ؛ صاحب اثر توانست شکایت کند و به حق خود برسد. علتش هم سناریویی بوده که توسط او ثبت شده بود.
اینکه چقدر فناوری‌هایی جدید همچون هوش مصنوعی یا دیپ فیک‌ها می‌توانند به محصولات پونمایی آسیب بزنند یا سرقت اثر کنند را نمی‌دانیم ؛ علتش هم این است، هنوز با این مسئله دست به گریبان نشدیم. این سوال را در آینده بهتر می‌توان پاسخ داد اما آنچه چیزی که الان مواجه هستیم، کاربران با استفاده از این فناوری‌ها به شکل تَفننی به حوزه انیمیشن و گِیم وارد شدند.
تاکنون هم به فضای رقابتی و چلنج با ادبیات داستانی و نمایش حوزه پونمایی ورود نکرده‌اند. برای پیشگیری از سوءاستفاده‌ها احتمالی بهتر است از حالا به فکر باشیم و قوانینی در این زمینه وضع شود. البته انیماتورها و گِیم فیکیشن‌های ایرانی می‌توانند از کشورهای پیشتاز در این حوزه تقلید و ضریب ایمنی هنر-صنعت پویانمایی رو بالا ببرند.
باید توجه داشت هیچ چیز جای خلاقیت ذهنی یک انمیاتور یا فیلمانه نویس را نمی‌گیرد؛ ادراک و احساسات چیزی فراتر از محاسبه کامپیوتری هستند و تا کنون هوش مصنوعی نتوانسته انتظارات مورد نظر کاربران در زمینه ایجاد یک اثر بدیع و خلاقانه را برآورده کند. من هم بارها از هوش مصنوعی کمک گرفتم اما به جز در زمینه‌های گرافیکی، نتیجه رضایت بخشی حاصل نشد. در حال حاضر هوش مصنوعی بیشتر در حوزه تِکنیکال و فنی پویانمایی کاربرد دارد. این فناوری هنوز در بخش ایده پردازی با هوش بَشر فاصله دارد.
البته گاهی اوقات بعضی از دوستان و همکاران در زمینه‌هایی مثل تبلیغات از هوش مصنوعی کمک می‌گیرند؛ استفاده از هوش مصنوعی برای ساخت محتوای تبلیغاتی هزینه کمتر و سهل الوصول‌تر می‌باشد. ضمن اینکه باید با هوش مصنوعی ارتباط اصولی بگیری تا خواسته‌ات را درست بفهمد.
سفارشات خارجی می‌توانند راهکار نجات استودیوهای بازی از رکود و رخوت شوند؟ فارغ از حمایت‌هایی که دستگاه‌ها می‌توانند انجام دهند اصلاً فضای باز و راحتی برای همکاری خارجی وجود دارد؟
اینکه ساز و کارهای همکاری و کانکشن با کشورها یا شرکت‌های خارجی چگونه یا تا چه اندازه آماده است را نمی‌دانم. تا حالا هم سمت این موضوع نرفته‌ایم و بیشتر نگاهمان به داخل کشور بوده است. قطعاً زمانی که استودیوها سفارشات خارجی داشته باشند و فعالیتشان مداوم باشد به رشد این صنعت کمک می‌شود.
حمید اسدی – خبرنگار تحریریه جوان قدس
نظر شما