براساس آمارهای موجود، از مجموع بیش از یک میلیون اثر در حوزه میراث فرهنگی و تاریخی ایران، تنها حدود ۴۰هزار اثر ثبت شده‌اند که از این تعداد، حریم تنها ۵هزار اثر مشخص شده است.
این آمار نشان‌دهنده کمبود شدید در تعیین حریم برای بیش از ۹۰درصد از آثار ثبت‌شده است. به‌عنوان مثال، در استان آذربایجان شرقی از مجموع هزارو۷۵۹ اثر ملی ثبت‌شده، هزارو۱۴۱ اثر، تپه و محوطه باستان‌شناسی هستند که در ۵۰سال گذشته تنها یک محوطه باستان‌شناسی حریم‌گذاری شده و هزارو۱۴۰ محوطه دیگر حریم ندارند.
این وضعیت نگران‌کننده، تهدیدات جدی برای حفظ و نگهداری آثار تاریخی به همراه دارد؛ ساخت‌وسازهای غیرمجاز، آلودگی‌های محیطی و سوءاستفاده‌های اقتصادی ازجمله عواملی هستند که بدون تعیین حریم مناسب، می‌توانند به این آثار آسیب برسانند.
ساخت‌وساز با مجوز مستقیم میراث
رئیس کمیته ملی بناها و محوطه‌های تاریخی ایران (ایکوموس) با اشاره به این وضعیت، تأکید می‌کند بسیاری از ساخت‌وسازها در حریم آثار باستانی با مجوز مستقیم سازمان میراث فرهنگی انجام می‌شوند و معتقد است این مجوزها بدون انجام تحقیقات باستان‌شناسی و بررسی‌های دقیق صادر می‌شوند و این موضوع به آسیب به آثار تاریخی منجر می‌شود.
مهدی حجت در گفت‌وگو با قدس به اهمیت موضوع حریم آثار تاریخی اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از مسائل جدی در حفاظت از این آثار، تعیین نشدن حریم برای بسیاری از آن‌هاست؛ چرا که در حال حاضر بیش از ۹۰درصد از بناها و محوطه‌های تاریخی کشور حریم مشخص ندارند.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه حفاظت از آثار تاریخی و باستانی در ایران با دشواری‌های گوناگونی روبه‌رو است، تأکید می‌کند: نه تنها موجودیت خود آثار به دلایل مختلف تهدید می‌شود، بلکه حریم حفاظتی اطراف آن‌ها نیز اغلب مورد دست‌اندازی‌های مختلف قرار می‌گیرد؛ حریم اطراف یک اثر باستانی یا تاریخی، محدوده‌ای است که برای حفاظت پایدار از آن اثر دارای ضوابط ویژه بوده و ساخت‌وساز در آن با محدودیت‌هایی روبه‌رو است.
وی ادامه می‌دهد: با این‌حال وضعیت حریم بیشتر آثار باستانی در ایران مشخص نیست و سازمان میراث فرهنگی تا به حال نتوانسته برای بیشتر بناها و محوطه‌هایی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، حریم تهیه و تصویب کند.
مهدی حجت با تأکید بر اینکه این موضوع تهدیدات فراوانی را برای حفظ و نگهداری این آثار به همراه دارد، می‌افزاید: به منظور فهم بهتر وضعیت موجود، ابتدا باید به مفهوم حریم و اهمیت آن در محافظت از آثار تاریخی پرداخته شود. حریم به معنای ایجاد فاصله و محدوده‌ای اطراف یک اثر تاریخی است تا از هرگونه دخالت و آسیب محافظت شود؛ هنگامی که برای یک اثر تاریخی حریم تعیین می‌شود، هدف این است از هر نوع تهدید یا تعرض به این اثر جلوگیری کرده و احترام به آن حفظ شود.
تعیین حریم نه تنها از جنبه فیزیکی بلکه از نظر فرهنگی و معنوی نیز اهمیت دارد؛ حریم آثار تاریخی به این معناست که نباید هیچ‌گونه فعالیت یا دخالتی که ارزش و اهمیت آن‌ها را کاهش دهد در نزدیکی آن‌ها صورت گیرد.
ساخت‌وسازهای غیرمجاز
معاون پیشین شهرسازی و معماری شهرداری تهران همچنین به تهدیدات ناشی از نبود حریم در اطراف آثار باستانی اشاره می‌کند و می‌افزاید: ساخت‌وسازهای غیرمجاز یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات برای آثار تاریخی است؛ این ساخت‌وسازها ممکن است به ابعاد مختلف، مانند ارتفاع، نما و مصالح استفاده‌شده آسیب بزنند، حتی اگر بناهای ساخته شده اطراف آثار تاریخی کم‌ارتفاع باشند، استفاده از رنگ‌ها، اشکال یا نورپردازی‌های نامناسب می‌تواند احساس بی‌احترامی به این آثار ایجاد کند.
حجت همچنین به تهدیدات محیطی اشاره می‌کند و می‌گوید: آلودگی‌های صوتی، نوری و هوا می‌تواند تهدیدات جدی برای آثار تاریخی به‌ویژه در مکان‌های مذهبی و فرهنگی ایجاد کند. به‌عنوان مثال، ساخت کارخانه‌ها یا پارک‌های بازی در نزدیکی این آثار می‌تواند موجب ایجاد مزاحمت‌هایی مانند سروصدا، آلودگی هوا و نازیبایی منظر شود که این مسائل می‌تواند به ساختار فیزیکی و معنوی آثار تاریخی آسیب وارد کند.
وی همچنین به تأثیر منفی نداشتن حریم بر جنبه‌های فرهنگی و معنوی آثار تاریخی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: اگر در نزدیکی یک مقبره تاریخی یا فرهنگی، یک پارک تفریحی پرسروصدا ساخته شود، این موضوع موجب می‌شود مردم نتوانند از این مکان‌ها به‌درستی به‌عنوان مکان‌های معنوی و فرهنگی استفاده کنند.
رئیس کمیته ملی بناها و محوطه‌های تاریخی ایران همچنین به سوءاستفاده‌های اقتصادی و فشارهای مالی در این زمینه اشاره می‌کند و می‌گوید: گاهی اوقات برای جلب رضایت مردم یا منافع اقتصادی، مسئولان تصمیم می‌گیرند حریم آثار تاریخی را کاهش دهند؛ این اقدامات، علاوه بر آسیب به آثار تاریخی، سبب کاهش ارزش فرهنگی آن‌ها و بی‌توجهی مردم به این آثار می‌شود.
حجت در ادامه با اشاره به مشکلات موجود در اجرای حریم‌ها اظهار می‌کند: متأسفانه در بسیاری از موارد، نهادهای مسئول در حفاظت از آثار تاریخی دچار ضعف‌هایی در تعیین و اجرای حریم‌ها هستند. حتی برخی از آثار ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو هنوز حریم مشخص ندارند.
وی با بیان اینکه یکی از دلایل این کم‌کاری، فشارهای اقتصادی و اجتماعی است که گاهی دستگاه‌های اجرایی برای جلب رضایت مردم از تعیین حریم آثار تاریخی غافل می‌شوند، تأکید می‌کند: حفظ حریم آثار تاریخی نه تنها یک ضرورت فنی، بلکه یک نیاز فرهنگی است که به حفظ هویت و تاریخ کشور کمک می‌کند. احترام به این آثار نه تنها به معنای حفظ ابنیه تاریخی بلکه به معنای احترام به تاریخ، فرهنگ و هویت ملی ما نیز است.
این کارشناس معتقد است حریم آثار تاریخی باید با دقت و به‌طور اصولی تعیین شده و در برابر هرگونه تعرض یا تخریب محافظت شود و می‌افزاید: مسئولان باید با نگاهی فرهنگی و معنوی به این موضوع بنگرند و برای حفظ هویت ملی و فرهنگی مردم اقداماتی جدی انجام دهند؛ باید تلاش شود هیچ‌گونه سودجویی اقتصادی یا فرصت‌طلبی نتواند این حریم‌ها را تهدید کند و ارزش‌های فرهنگی و تاریخی ما در معرض خطر قرار گیرد.
وی همچنین به مشکلاتی مانند کمبود منابع مالی و نیروی انسانی در ادارات میراث فرهنگی استان‌ها اشاره می‌کند که منجر به صدور مجوزهای غیرکارشناسی برای ساخت‌وساز در حریم آثار باستانی می‌شود و ادامه می‌دهد: این اقدامات بدون انجام تحقیقات باستان‌شناسی و بررسی‌های دقیق، به آسیب به آثار تاریخی منجر می‌شود؛ این وضعیت نشان‌دهنده نیاز فوری به بازنگری در سیاست‌ها و برنامه‌های حفاظتی سازمان میراث فرهنگی است تا با تخصیص منابع کافی و انجام تحقیقات علمی، از تخریب و آسیب به حریم آثار تاریخی جلوگیری و میراث فرهنگی کشور برای نسل‌های آینده حفظ شود.
ثبت آثار تاریخی در نبود امکانات حفاظتی
اما یک پژوهشگر مرمت بناها و بافت‌های تاریخی معتقد است مشکلات در این خصوص در سازمان میراث فرهنگی از یک دوره مدیریتی خاص آغاز شده است.
سعید فلاح فر توضیح می‌دهد: در آن زمان، مسئولان این سازمان به‌شدت به تولید آمار و ارقام از فعالیت‌های میراث فرهنگی علاقه‌مند بودند؛ این علاقه‌مندی موجب شد مسئولان تصمیم به ثبت و شفاف‌سازی آثار تاریخی و فرهنگی بگیرند و به سرعت اقداماتی را برای اعلام ثبت بناهای تاریخی و محوطه‌های باستانی آغاز کنند؛ اما این تصمیم در حالی گرفته شد که هیچ‌گونه پیش‌بینی و برنامه‌ای برای فراهم کردن امکانات حفاظتی، مطالعاتی و اجرایی برای نگهداری این آثار وجود نداشت.
وی با تأکید بر ضرورت برنامه‌ریزی‌های دقیق برای حفاظت و نگهداری آثار تاریخی پس از ثبت آن‌ها می‌گوید: زمانی که یک بنای تاریخی یا یک محوطه باستانی به ثبت می‌رسد، باید عملیات حفاظتی، باستان‌شناسی، مرمت و نگهداری انجام شود، اما در عمل، سازمان میراث فرهنگی در بسیاری از مواقع توانایی کافی برای این کارها را نداشت.
وی معتقد است: رشد سریع آمار آثار ثبت شده موجب شد تناسبی میان تعداد آثار ثبت شده و ظرفیت‌های میراث فرهنگی برای مراقبت از آن‌ها وجود نداشته باشد.
این کارشناس همچنین به مشکل بزرگ دیگری اشاره می‌کند و می‌افزاید: تعداد زیاد بناهای ثبت شده موجب شد میراث فرهنگی برای برخی از محوطه‌های تاریخی با ارزش نتواند حتی یک نگهبان استخدام کند و برخی محوطه‌های تاریخی که ناشناخته بودند به دلیل نبود توجه عمومی آسیب‌های کمتری دیدند، اما همین ناشناخته بودن سبب شد سودجویان به‌راحتی قادر به دستبرد به آن‌ها و وارد کردن آسیب‌های بیشتر شوند.
فلاح با تأکید بر اینکه ثبت آثار تاریخی به دلیل کمبود منابع و عدم برنامه‌ریزی‌های صحیح، به جای کمک به حفاظت، موجب رها شدن بسیاری از محوطه‌ها و آسیب‌دیدگی آن‌ها شد، می‌گوید: در این زمان نه تنها میراث فرهنگی قادر به نگهداری این آثار نبود، بلکه برخی از سودجویان نیز از این خلأ استفاده کردند و به تخریب یا دزدی قطعات باستانی پرداختند.
وی مشکل را محدود به ثبت آثار نمی‌داند و به موضوع تعیین حریم برای این بناهای تاریخی نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: تعیین حریم برای هر سایت یا بنای تاریخی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که این اقدام به معنای مشخص کردن مرزهای قانونی و فنی برای جلوگیری از تخریب است.
در بسیاری از موارد، تعیین حریم با مشکلات زیادی روبه‌رو شد، چرا که تعیین حریم برخی از بناها با تداخل منافع اقتصادی و اجتماعی و همچنین مشکلات حقوقی همراه بود که در نتیجه موجب بروز اختلاف نظرها و شکایت‌های حقوقی هم می‌شد.
نبود حریم برای آثار ثبت شده در یونسکو
وی به‌ویژه درخصوص آثار ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو می‌افزاید: بسیاری از کاروانسراها و بناهای تاریخی ثبت‌شده در این فهرست هنوز حریم‌های دقیقی ندارند و این مشکل زمانی شدت می‌گیرد که این آثار در بافت‌های فشرده شهری قرار دارند.
فلاح‌فر تأکید می‌کند: برای حفاظت از آثار تاریخی، پس از تعیین حریم، این حریم‌ها باید از طریق نهادهای قانونی و اجرایی به‌طور مؤثر نظارت و اجرا شوند، در غیر این صورت، امکان تخریب منظر تاریخی و آسیب به آثار وجود خواهد داشت.
وی با تأکید بر اینکه نیاز به یک رویکرد جامع و هماهنگ در سیاست‌گذاری‌های میراث فرهنگی احساس می‌شود، می‌افزاید: اگر مسئولان میراث فرهنگی به‌طور جدی به ظرفیت‌ها و امکانات لازم برای حفاظت از این آثار توجه کنند و در فرایند ثبت آثار و تعیین حریم آن‌ها تمامی جوانب کارشناسی و فنی را در نظر بگیرند، می‌توان امیدوار بود آثار تاریخی ایران از آسیب‌های احتمالی در امان بمانند.
وی با بیان اینکه در فرایند مرمت، باید نگاه‌های فرهنگی را وارد و از اقدامات فرهنگی برای احیای بناها استفاده کرد، ادامه می‌دهد: باید به بسترهای فرهنگی و ویژگی‌های فنی بومی توجه کرد؛ نباید حریم و حرمت بناهای تاریخی به‌سادگی به شبکه عمومی کوچه‌ها و گذرهای شهری متصل شود، زیرا این اقدام بدون مطالعه و شناخت از جامعه‌شناسی شهروندی، بیشتر به شوخی می‌ماند تا حرکتی علمی و فرهنگی.
وی به کم‌کاری‌های سازمان میراث فرهنگی و مرمت غیراصولی ساختمان‌های تاریخی اشاره می‌کند و می‌گوید: به‌عنوان مثال، در ساختمان ارگ آزادی، مرمت‌هایی انجام شده که نه‌تنها شکل اولیه بنا را به هم می‌زند، بلکه قوانین ثبت آثار ملی را نیز زیر پا می‌گذارد.
نظر شما