فقه به‌عنوان یکی از ارکان اصلی علوم اسلامی، همواره نقش حیاتی در تنظیم زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان ایفا کرده است، اما در عصر جهانی‌شدن اطلاعات، علم اصول فقه با چالش‌های جدی در عرصه بین‌الملل مواجه شده است. تولیدات علمی غنی در این حوزه، باوجود کیفیت بالای خود، به دلیل ضعف در توزیع و معرفی نتوانسته‌اند جایگاه واقعی خود را در جهان بیابند. این مسئله نه‌تنها به تحریم‌ها و محدودیت‌های خارجی، بلکه به خودتحریمی و نبود راهکارهای مؤثر برای انتقال مفاهیم به دیگر جوامع علمی نیز مرتبط است.
برای بررسی این چالش‌ها و یافتن راه‌حل‌های ممکن با حجت‌الاسلام دکتر یحیی جهانگیری سهروردی، پژوهشگر مطالعات اسلامی و مبلغ بین‌الملل گفت‌وگو کرده‌ایم. ایشان در این گفت‌وگو به تحلیل عمیق وضعیت علم اصول فقه در سطح جهانی پرداخته و بر ضرورت بازنگری در شیوه‌های ارتباط با دنیای علم تأکید می‌کند. با ما همراه باشید.
علم اصول فقه در عرصه جهانی
دکتر جهانگیری با اشاره به وضعیت‌شناسی علم اصول فقه در عصر حاضر بیان می‌کند: تصویر واقعیت و وضعیت‌شناسی در عرصه بین‌الملل، تصویری تلخ است. امیدوارم تلخی صحبت‌های من را به حساب واقعیت‌های عینی بگذارید، نه به حساب تصویر و توصیف من. واقعیت این است که ما باید واقعیت‌ها را به‌درستی بشناسیم. بدون شناخت واقعیت‌ها نمی‌توانیم از آینده و آرمان‌ها سخن بگوییم. نمی‌توانیم از بایدها صحبت کنیم بدون آنکه هست‌های خود را بشناسیم و بدون آنکه فکت‌های خود را بدانیم برای آینده نسخه‌پیچی و تجویز کنیم.
او در ادامه می‌افزاید: اینکه امروز از وضعیت‌شناسی صحبت می‌کنیم، نشان‌دهنده این است که به یک حقیقت رسیده‌ایم. اما نکته‌ای که می‌خواهم به آن اشاره کنم این است که وضعیت‌شناسی به تنهایی کافی نیست؛ ما باید به مطالعه موقعیت‌شناسی نیز بپردازیم. باید جایگاه خود را به‌درستی بشناسیم. در این وضعیت، ما کجا ایستاده‌ایم؟ در عرصه علم اصول، در صحنه بین‌الملل، در کجای پازل جهانی قرار داریم؟ شاید برای شما عجیب باشد که مشکل را به وضوح احساس می‌کنیم، چرا که علم اصول زاییده سرزمین ما و زاییده حوزه‌های علمیه است. ما در اوج قرار داریم و نقطه بهینه نظریه‌پردازی و تبیین در دست ماست، اما اگر گزارش مروری بر وضعیت داشته باشد، روایتی متفاوت ارائه می‌دهد.
جایگاه ما کجاست؟
مسئول نمایندگی سازمان فرهنگ و ارتباطات قم می‌افزاید: وضعیت‌شناسی امری ضروری است و ما را به سمت آینده هدایت می‌کند اما این کافی نیست؛ وضعیت‌شناسی باید ما را به موقعیت‌شناسی نیز برساند. ما باید بدانیم در این وضعیت جهانی علم اصول، در کدام موقعیت قرار داریم. جایگاه ما در این صحنه بین‌المللی چیست؟ قصد دارم وضعیت علم اصول در جهان را روایت کنم و سپس بگویم که ما در کجای این الگوریتم علمی ایستاده‌ایم. تنها زمانی می‌توانیم از علم اصول به درستی سخن بگوییم که اهمیت این گزارش برایمان روشن شود. علم اصول، علمی است که ریشه در حوزه‌های علمیه ما دارد. به جز دوره کوتاه اخباری‌ها، ما همواره علم اصولی پویا و زنده داشته‌ایم. واقعیت این است که اگر علوم اسلامی را به تعبیر شهید مطهری(ره) تقسیم کنیم، علم اصول فقه در زمره علوم زنده، پرمایه و تأثیرگذار قرار می‌گیرد و به‌واقع یکی از علوم حیاتی حوزه‌های علمیه محسوب می‌شده است.
دکتر جهانگیری تأکید می‌کند: ما از تفسیر یا فلسفه صحبت نمی‌کنیم که ممکن است در دوره‌هایی در حوزه، نگاه‌ها متفاوت بوده باشد، بلکه از علم اصولی سخن می‌گوییم که هم پیشینه‌ای دیرینه دارد و هم همواره در حوزه‌های علمیه از جایگاهی ویژه برخوردار بوده است. وقتی وضعیت ما در علم اصول با این عمق و پیشینه چنین باشد، پس اوضاع ما در سایر علوم قطعاً باید بسیار نگران‌کننده‌تر باشد.
چالش‌های جهانی‌سازی علم اصول فقه
این پژوهشگر مطالعات اسلامی با اشاره به وضعیت کنونی علم اصول فقه در سطح بین‌المللی، اظهار می‌کند: واقعیت این است که ما در عرصه علم اصول، تولیدات قابل توجهی داشته‌ایم اما در زمینه توزیع این آثار، عملکرد ضعیفی از خود نشان داده‌ایم. در حال حاضر، علم اصول فقه در اختیار افرادی است که آثارشان از طریق پلتفرم‌های بزرگ جهانی مانند آمازون و جی‌استور به‌راحتی در دسترس عموم قرار می‌گیرد.
دکتر جهانگیری به مقاله‌ای از یک استاد دانشگاه مجارستان اشاره می‌کند که در سال ۲۰۲۲ با موضوع «فلسفی‌سازی علم اصول از منظر آخوند خراسانی» منتشر شده است و می‌گوید: این مقاله، نخستین اثر علمی است که در جست‌وجوهای بین‌المللی درزمینه علم اصول فقه شیعی ظاهر شده است. همچنین، وی به کتابی از یوسف یوسفی که در سال ۲۰۲۱ منتشر شده و در آمازون به عنوان یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌ها در حوزه اصول فقه شناخته می‌شود، اشاره می‌کند. او تأکید می‌کند این نمونه‌ها نشان‌دهنده نبود تعادل میان تولید و توزیع علم اصول فقه در سطح جهانی است و ضرورت توجه جدی‌تر به توزیع آثار علمی در عرصه بین‌المللی را برجسته می‌کند.
دکتر جهانگیری در ادامه به دلایل این نبود تعادل اشاره و اظهار می‌کند: ما با چالش‌های جدی در عرصه جهانی‌سازی علم اصول فقه مواجه هستیم و این مشکلات تنها به دشمنی‌ها و تحریم‌های خارجی محدود نمی‌شود. بخش عمده این مسئله به خودتحریمی ما بازمی‌گردد. ما در بازارهای علمی جهانی حضوری فعال نداشته‌ایم و احساس نیاز به حضور در این عرصه‌ها را در خود ایجاد نکرده‌ایم. تصور کرده‌ایم صحبت کردن در قم و برای مخاطبان داخلی کافی است و اصول فقه تنها برای استنتاجات در زیست شیعی کاربرد دارد. این نگرش سبب شده جایگاه خود را در عرصه جهانی از دست بدهیم و دیگران جای ما را در تحلیل و بررسی علم اصول فقه پر کنند. حتی زمانی که کتاب‌های خود را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌ایم، نتوانسته‌ایم ارتباط مؤثری با مخاطبان بین‌المللی برقرار کنیم و آثار ما برای آن‌ها قابل فهم نبوده است.
چالش‌های فهم‌پذیری و توزیع علم اصول فقه در عرصه جهانی
این استاد حوزه و دانشگاه در بررسی وضعیت علم اصول فقه در عرصه بین‌الملل به یکی از نکات کلیدی که آیت‌الله مبلغی، یکی از چهره‌های مطرح بین‌المللی حوزه علمیه قم مطرح کرده است، اشاره کرده و یادآور می‌شود: به فرموده ایشان، مشکل اصلی ما این است که چقدر نظرات و دیدگاه‌های ما برای دیگران قابل درک و پذیرش است. ما اغلب دیدگاه‌های خود را به‌عنوان امری بدیهی فرض می‌کنیم، در حالی که دیگران ممکن است آن را نپذیرند. در فرایند توزیع علم و مفاهیم، باید به این موضوع توجه کنیم که ادبیات و بیان ما تا چه حد برای مخاطبان جهانی قابل فهم و جذاب است. برای ارتقا و حفظ جایگاه علمی خود، باید زبان و ادبیات علمی‌مان را به‌گونه‌ای تنظیم کنیم که برای دیگران قابل درک باشد، نه اینکه تنها به زبان خودمان صحبت کنیم. این گام اولیه و ضروری برای افزایش تأثیرگذاری آثار علمی ما در سطح جهانی است.
جهانگیری در پایان به نکته مهم دیگری اشاره و تأکید می‌کند: با وجود تولیدات علمی قابل توجه در حوزه علم اصول فقه، هنوز نتوانسته‌ایم جایگاه شایسته‌ای در عرصه بین‌المللی بدست آوریم. ما در تولید علم عملکرد خوبی داشته‌ایم، اما در توزیع و معرفی آن به مخاطبان جهانی ضعیف عمل کرده‌ایم. ما تولید می‌کنیم اما به‌درستی توضیح نمی‌دهیم. بسیاری از ما تصور می‌کنیم با ترجمه کتاب‌ها به زبان انگلیسی، علم ما به مخاطبان جهانی رسیده است، اما واقعیت این است که این آثار نه تنها به‌راحتی در دسترس نیستند، بلکه حتی زمانی که ترجمه می‌شوند، برای مخاطبان بین‌المللی قابل فهم نیستند. آمارهای معتبر نشان می‌دهد حتی در کشوری مانند آمریکا که دسترسی به منابع علمی نسبتاً آسان است، دسترسی به کتاب‌های اسلامی محدود است. این چالش‌ها از جمله دلایل اصلی عدم حضور ما در عرصه‌های علمی جهانی است که باید برای تغییر این وضعیت و ارتقای جایگاه خود در سطح بین‌المللی تلاش کنیم.
نظر شما