گاهی اوقاتش را لابلای اوراق کتاب‌ها می‌گذرانده و گاهی در افلاک می‌نگریسته تا سَر از سِیر کیهان و کهکشان درآورد. در فلسفه و حکمت و کلام و اخلاق تحقیق و تفحص می‌کرده، ادبیات و تاریخ و جغرافیا را مطالعه می‌نموده، جهان اعداد و ارقام را جمع و جذر و حرکت اجرام آسمان را رصد می‌کرده است.
علوم عصر خویش را نزد اساتیدی نامدار به کمال فراگرفته و به شاگرانش نیز آموخته است. در دنیای علم او را همتای ابوعلی سینا دانسته‌اند؛ که اگر شیخ‌الرئیس در طب بی‌مانند بود، خواجه در ریاضیات سرآمد همه بود. نامش در سپهر پرستاره علم و دانش ایران و جهان درخشان‌تر از بسیاری می‌تابد.
در تقویم رسمی کشور، روز پنجم اسفندماه را به افتخار او نام‌گذاری کرده‌اند. به بهانه بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی، و در گفت‌وگو با سیدرضا صداقت حسینی، کارشناس مرکز نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی دو مورد از آثار این دانشمند شهیر قرن هفتم را معرفی می‌کنیم.
برآمده از خطه خراسان
حکمت، کلام، اخلاق، تاریخ، جغرافیا، ادبیات، منطق، فقه، لغت، صرف و نحو، تفسیر، تجوید، ادعیه، مناقب و مراثی ائمه اطهار(ع) و... موضوعاتی است که در کتابخانه آستان قدس رضوی، به عنوان یکی از بزرگترین کتابخانه‌های جهان اسلام کتب خطی بسیار ارزشمندی درباره آن وجود دارد. آثار برجسته‌ای که نفاست آن نه تنها به سبب قدمت، خوشنویسی، آرایه‌های هنری و ... که به سبب کتابت یا تالیف آن به دست دانشمندان، علما و فقها، ادیبان و مورخینی از داخل و خارج از مرزهای ایران است. از جمله این آثار، نسخ خطی است که از خواجه نصیرالدین طوسی به یادگار مانده است.
محمد بن محمد بن حسن طوسی معروف به «خواجه نصیرالدین طوسی» یکی از مفاخری است که چنانچه از شهرتش پیداست، در جغرافیای عالم‌پرور طوس بالیده است. نخستین آموزگارش پدرش بود که از فقها و علمای بنام طوس و شاگرد فضل‌الله راوندی به شمار می‌رفت. از نوجوانی که گذر کرد، از طوس به نیشابور و از آنجا به ری رفت تا کسب علم کند. آنچه در این مدت آموخت هنوز گوشه‌ای از دنیای دانشی محسوب می‌شد که قرار بود بیاموزد، پس ری را بدرود گفت تا به قم، اصفهان، بغداد و موصل برود و در محضر اساتید نامدار هم‌عصرش علوم مختلف را بیاموزد. علم‌آموزی را به کمال رساند و در سال‌های اول سومین دهه از قرن هفتم به زادگاهش یعنی خراسان بازگشت.
هنگامه حمله مغول بود که خواجه به دعوت محتشم قهستان به نام ناصرالدین برای زندگی به قلعه اسماعیلیان رفت و 26 سال از عمر پربرکتش را در آنجا سپری کرد. در این مدت از منابع موجود در کتابخانه‌های غنی آنان بهره برد و کتب و رساله های علمی متعددی در موضوعات گوناگون به رشته تحریر درآورد. خواجه نصیرالدین طوسی از جمله دانشمندانی است که به کثرت تألیف در عصر خویش مشهور بوده و علومی مانند اخلاق، تاریخ، ادبیات، فقه، تفسیر، حدیث، حکمت و فلسفه، هیأت و ریاضیات، نجوم، فیزیک در آثار او مشهود است. این عالم بزرگ قرن هفتم صاحب کتب زیادی از جمله اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، آداب المتعلمین، تجرید الاعتقاد، الفصول النصیریه، رساله معینیه،، مطلوب المومنین، روضه القلوب، رساله تولی و تبری و... است که نسخه‌های بسیاری از آنان در ادوار مختلف کتابت شده و اکنون به جا مانده است.
1900 نسخه خطی از خواجه در گنجینه رضوی
در مرکز نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی 1900 نسخه خطی از آثار خواجه نصیرالدین طوسی به زبان‌های عربی و فارسی وجود دارد که بیشتر آنها در موضوع حکمت است. از جمله آثار نفیسی که از این دانشمند شهیر در این مرکز نگهداری می‌شود، نسخه‌ای خطی از «رساله معینیه» به شماره 5320 است که در حال حاضر 100 نسخه خطی از آن در کتابخانه‌های ایران وجود دارد و از این تعداد، 8 عدد آن در کتابخانه آستان قدس رضوی است. این رساله به خط نسخ 16 سطری و توسط محمد بن علی بن محمد بن ابی بکر حاجی خوافی در روز سه شنبه سوم شوال سال 665 در بردسیر کرمان در 61 برگ کتابت شده است. این نسخه کهن و ارزشمند به لحاظ تاریخ کتابت دومین نسخه خطی رساله معینیه در کتابخانه های ایران است که توسط آقازین العابدین خادم اصفهانی در سال 1166 هجری قمری وقف کتابخانه آستان قدس رضوی گردیده است.
رساله معینیه یکی از آثار ممتاز خواجه نصیرالدین طوسی در علم هیأت و نجوم است که مشتمل بر چهار مقاله بدین شرح به زبان فارسی است: مقاله اول در مقدمات، مقاله دوم در هیأت اجرای علوی، مقاله سوم در هیأت زمین، مقاله چهارم در معرفت ابعاد و اجرام می باشد. خواجه نصیر این رساله را در قلعه اسماعیلیان در قهستان نوشته و به درخواست معین‌الدین ابوالشمس والی قهستان موسوم نموده و در سال 632 از تألیف آن فراغت یافته است.
دیگر نسخه‌های خطی که از آثار خواجه نصیر طوسی در کتابخانه آستان قدس رضوی است کتاب قواعد العقاید نام دارد. این رساله متنی مختصر در باب اعتقادات امامیّه مشتمل بر پنج باب و هر باب در بردارنده یکی از اصول عقاید است. از این کتاب 73 نسخه در کتابخانه های ایران وجود دارد که 16 نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
نسخه یاد شده با عبارت «و الثانی هو الممتنع و المحال و المستحیل و الثالث هو الممکن و الجایز» آغاز شده و چنین خاتمه یافته است: «و اللّه اعلم بحقایق الامور و عواقب الدهور. تم المختصر الموسوم بقواعد العقاید...». این نسخه به خط نسخ خوانا با اعراب و اعجام به صورت 17 سطری در اوراقی به اندازه 20×10 سانتی متری کتابت شده و عناوینش به سیاهی و متمایز از متن است. 26 برگ از کاغذ نوع سمرقندی آن نیز در جلدی پارچهای به رنگ زرد اخری محصور شده است. این اثر که در محرم سال 687 هجری قمری کتابت شده، چندین بار توسط عبدالله نورانی، علی ربانی گلپایگانی و علی حسن خازم چاپ شده است.
نظر شما