آیا روزه‌داران حقیقی شده‌ایم یا همچون گرسنگان بی‌ثمر تنها لباس ظاهری عبادت را بر تن کرده‌ایم؟ پاسخ این پرسش را نه در شمار روزهای روزه، که در ژرفای تغییرات روحی و رفتاری پس از رمضان باید جست.

قرآن و هدف غایی روزه؛ از گرسنگی تا جرقه‌های تقوا

در بیان اهداف عالیۀ روزه در قرآن کریم، دکتر ملاشفیع با اشاره به آیۀ شریفۀ «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون»(بقره: ۱۸۳) تأکید کرده و می‌گوید: غایت نهایی این فریضه، نیل به تقوا است. این آیه با خطاب آمیخته به مهر به مؤمنان، وجوب روزه را نه تنها به عنوان تکلیفی ویژه برای امت اسلام، بلکه سنتی الهی معرفی می‌کند که پیشینیان نیز بدان مکلّف بوده‌اند. علامۀ فرهیخته طباطبایی(ره)، در تفسیر خود پیرامون این آیه نکته‌ای ژرف و قابل تأمل را مطرح می‌سازد. ایشان در تحلیل ساختار آیه خاطرنشان می‌کنند که ذکر عبارت «کَما کُتِبَ عَلَی اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ» بلافاصله پس از اعلام وجوب روزه، حکمتی ظریف دارد و این تعبیر در حقیقت تلاشی است برای زدودن هرگونه دلهره یا احساس سنگینیِ تکلیف از دلها؛ چرا که روزه نه دستوری نوظهور، بلکه سنتی دیرینه در شرایع آسمانی است. آنگاه با بیان «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» به ریشه‌دار بودن این حکم در اهداف مشترک ادیان اشاره می‌کند؛ همان تقوایی که هم غایت ایمان است و هم ثمرۀ مشترک عمل به این فریضه برای همۀ امتها، از گذشته تا کنون. (ر.ک طباطبایی، 1372 ج2، ص5)

ایشان در ادامه می‌گوید: این آیه حقیقت بزرگی را روشن می‌کند؛ هدف نهایی روزه، رسیدن به «تقوا»ست، نه صرف تحمل گرسنگی و تشنگی. خداوند در قرآن نمی‌فرماید «لَعَلَّکُمْ تَجُوعُونَ» (شاید گرسنگی بکشید) یا «لَعَلَّکُمْ تَشْعُرُونَ» (شاید همدردی کنید)، بلکه تأکید می‌کند: «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (شاید پرهیزکار شوید). تقوا یعنی افسار زدن به نفس؛ نه تنها پرهیز از خوراک، که دوری از هر گناه. روزه، تمرینی است برای مقاومت در برابر خواسته‌های زودگذر، برای «نه» گفتن به تمایلاتی که همیشه تسلیمشان می‌شویم. تقوا همان جرقه‌ای است که در لحظه وسوسه، حضور خدا را یادآور می‌شود و انتخاب درست را بر لذتِ ناپایدار ترجیح می‌دهد.

روزه‌دار واقعی کیست؟

این استاد حوزه و دانشگاه با استناد به حدیثی گهربار از پیامبر اکرم(ص)، ماهیت واقعی روزه را تبیین کرده و می‌گوید: رسول خدا(ص) در بیانی ژرف فرموده اند: «إنَّ الصَّومَ لَیسَ مِنَ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ، وَ إنَّمَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ حِجَابًا عَن سِوَاهُمَا مِنَ الفَوَاحِشِ مِنَ الفِعلِ وَ القَولِ یُفطِرُ الصَّائِمَ، مَا أَقَلَّ الصُّوَّامَ وَ أَکثَرَ الجُوَّاعَ» یعنی همانا روزه تنها به ترک خوردن و آشامیدن نیست. خداوند این دو را پوششی قرار داده تا انسان از دیگر زشتیهای رفتاری و گفتاری که روزه را باطل میکند، دوری گزیند. چه اندک اند روزه داران حقیقی و چه بسیارند کسانی که تنها گرسنگی میکشند! این حدیث نورانی، تفسیر عینی آیه شریفۀ «لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ» (شاید به تقوا گرایید) است. روزه زمانی به کمال معنوی خود میرسد که همچون سپری در برابر گناهان عمل کند و خویشتنداری را در گفتار و رفتار تقویت نماید. ارزش روزه نه در تحمل گرسنگی، که در پرورش تقوایی است که جان آدمی را از آلودگی‌ها پاک سازد.

رمضان؛ آغازی بی‌پایان

اگر پس از پایان رمضان، زبانمان کمتر به گفتار ناروا بلغزد، نگاهمان از حریم نامحرم بازایستد و رفتارمان از پیشینه گناه فاصله بگیرد، این نشانه آن است که روزه، نه تنها جسم، که جان ما را نیز لمس کرده است. اگر پس از این ماه مقدس، قدم نهادن در مسیر گناه برایمان دشوارتر از گذشته باشد، یعنی جرقه‌های تقوا در وجودمان شعله‌ور شده است. اگر توانسته‌ایم لذت‌های زودگذر دنیا را به خاطر جلب رضای الهی به تعویق بیندازیم، این همان اثری است که روزه در عمق وجودمان بر جای می‌گذارد. اما اگر رمضان رفته و ما همان «خودِ پیشین» باقی مانده‌ایم، باید به سخن گوهربار پیامبر اکرم(ص) بازگردیم که فرمودند: «چه اندک‌اند روزه‌داران راستین و چه بسیارند گرسنگان بی‌ثمر!». رمضان را نباید صرفاً ۳۰ روز امساک پنداشت؛ این ماه، کارگاه تربیت نفس است. همانگونه که پیامبر(ص) در حدیثی ژرف فرمودند: «روزه سپری است در برابر آتش» (کافی، ج4، ص162)، این سپر تنها زمانی کارآیی دارد که پس از رمضان نیز از گناهان ما محافظت کند. رمضان فرصتی است برای شکستن زنجیر عادت‌های روزمره، برای ایستادن در برابر غرایزی که روح را به اسارت می‌کشند.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان اشاره می‌کنند که روزه، تمرین «خودفراموشی» برای «خداباوری» است. این سنت الهی، میراث مشترک همه ادیان آسمانی است؛ از روزه‌داران مصر باستان تا ریاضت‌کشان بودایی، همگی در پی آن بوده‌اند تا با ریاضت جسم، پنجره‌ای به سوی تهذیب روح بگشایند. قرآن کریم نیز روزه را «پُلی برای تقوا» معرفی می‌کند (بقره:۱۸۳)، پُلی که گذر از آن، نه با گرسنگی که با عبور از تمایلات پَست نفسانی ممکن می‌شود. رمضان به ما بیاموزد که تقوا تنها ترس از جهنم نیست، بلکه عشق به لقاء الله است. اگر این عشق در جان ما ریشه دوانده باشد، اثرش را در تمامی روزهای سال خواهیم دید؛ در مهربانی بیشتر، در دروغ کمتر، در نگاه پاک‌تر و دل آرام‌تر.