در دنیای امروز، دیگر تنها تحقیق و پژوهش نیست که به دانشجویان امتیاز می‌دهد، بلکه هر پک پذیرایی گران‌قیمت، تبدیل به یک ابزار قدرت در دانشگاه شده است. حالا هر دانشجویی که بخواهد در این رقابت پیروز شود، باید علاوه بر ارائه علمی، یک سینی پر از تجملات گران‌قیمت هم برای استاد و میهمان های دعوت شده اش بیاورد. این فرهنگ تجمل‌گرایی، نه تنها هزینه‌های سرسام‌آوری را بر دوش دانشجویان تحمیل می کند، بلکه موجب شده تا هدف اصلی دفاع که ارزیابی علمی است فراموش شود.
علی ربیع‌زاده، معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه بین‌المللی امام رضا (ع) در گفت و گو با ما از مدیریت فرهنگ مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی در دانشگاه‌ها گفته است.
چه عواملی موجب رواج پذیرایی‌های لاکچری در جلسات دفاع پایان‌نامه شده است؟نقش فرهنگ دانشگاهی در شکل‌گیری این رسم چیست و چطور می‌توان آن را اصلاح کرد؟
یکی از معضلات مهم در جامعه کنونی ما، تمایل به نمایش برتری فرهنگی از طریق مقوله‌های اقتصادی و تجملاتی است. این رفتار در طی سال‌ها در طبقات مختلف جامعه به‌وجود آمده است، به‌طوری‌که برخی افراد از طریق تمکن مالی، کالاهای لوکس یا رفتارهای مصرف‌گرایانه سعی می‌کنند جایگاه اقتصادی یا فرهنگی خود را نشان دهند. به‌عنوان مثال، ارائه پذیرایی شیک و جذاب می‌تواند به‌عنوان نمادی از وضعیت اقتصادی فرد در نظر گرفته شود.
این رفتارها به‌ویژه در فضاهای فرهنگی اجتماعی تأثیرگذار هستند و به شکل ناخودآگاه بر ذهنیت افراد تأثیر می‌گذارند. افرادی که در چنین فضایی قرار دارند، ممکن است قصد نداشته باشند تا به‌طور عمدی در تلاش برای نمایش برتری اقتصادی خود باشند، اما در ساختار فرهنگی موجود، میل به تقلید و پذیرش رفتارهای مشابه دیگران به‌طور فزاینده‌ای افزایش می‌یابد.
آیا این موضوع در دیگر جنبه‌های اجتماعی هم دیده می‌شود؟
در علوم اجتماعی، گفته می شود افراد با قرار گرفتن در بافت‌های فرهنگی خاص، تحت تأثیر فشارهای هنجاری قرار می‌گیرند که آن‌ها را به تبعیت از رفتارهای خاص دعوت می‌کند. این نوع فشارها به‌ویژه در زمینه‌های مختلف زندگی روزمره و فرهنگی تأثیرگذار است و موجب می‌شود افراد به‌طور ناخودآگاه به سمت رفتارهای خاص هدایت شوند. این رفتارها نه تنها در زندگی دانشگاهی، بلکه در سطوح مختلف زندگی اداری و دیگر حوزه‌های فرهنگی نیز به چشم می‌خورد و به‌نوعی تبدیل به یک فرهنگ روزمره در کشور شده است.
به نظر شما همه نسل‌ها تمایل به نمایش برتری از طریق مصرف کالا را دارند یا فقط نسل جدید؟
یکی از عواملی که در فضای دانشگاهی موجب تقویت فرهنگ غلط مصرف‌گرایی و رقابت‌های ظاهری می‌شود، تغییر نسل است. امروزه بیشتر دانشجویان در محیط دانشگاه از نسل دهه هشتادی‌ها هستند و فرهنگ، باورها و نگرش‌های این نسل تحت تأثیر فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی قرار دارد. به‌ویژه در دهه‌های اخیر، رقابت‌های ناشی از مصرف‌گرایی، مد، پوشش، داشتن گوشی‌های لاکچری و حتی نحوه آراستن ظاهر در این نسل شدت بیشتری یافته است. این رقابت‌ها به‌ویژه در میان دانشجویان به‌عنوان یک عامل انگیزشی عمل می‌کند تا افراد خود را در مقایسه با هم‌سن و سالانشان بهتر و برتر نشان دهند.
در این فضا، به‌ویژه در همایش‌ها و رویدادها، نمایش توانمندی‌ها و خلاقیت‌ها از طریق مصرف کالاهای خاص یا تهیه پک‌های پذیرایی ویژه به‌عنوان یک فاکتور برای نشان دادن برتری و توانمندی فردی تلقی می‌شود. علاوه بر این، نسل دهه هشتادی‌ها به‌ویژه از نظر ویژگی‌های رفتاری و دموگرافیک، به‌طور کلی خلاق‌تر و میل به نمایش خلاقیت خود دارند. این موضوع نشان‌دهنده تحولی در نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی آن‌ها است که تأثیر زیادی بر فضای فرهنگی دانشگاهی و اجتماعی دارد.
لطفا بیشتر توضیح دهید. منظور شما این است که مصرف‌گرایی تبدیل به ابزاری برای اثبات خلاقیت شده است؟
ببینید یکی از بسترهای فرهنگی غلط که برای نمایش خلاقیت در نسل جدید به‌ویژه در دهه هشتادی‌ها ایجاد شده، مسائل اقتصادی و نیازهای مادی معیشتی است. این نسل به‌دنبال نشان دادن خلاقیت خود، به‌ویژه از طریق رفتارهایی که جنبه‌های اقتصادی دارند، تلاش می‌کند. به عنوان مثال، یکی از مصادیق کوچک این موضوع می‌تواند انتخاب پک پذیرایی ویژه در پایان‌نامه‌ها باشد که به نوعی نشان‌دهنده تمایل به برجسته‌سازی خود به‌عنوان فردی خلاق و نوگرا است.
در واقع، این نسل میل دارد خود را به‌عنوان انسان خلاق، نوآور و غیرمقلد معرفی کند که در عین حال با اقتضائات زمانه‌اش همگام است. این فرهنگ در مقایسه با نسل‌های قبلی به‌ویژه در حوزه مصرف‌گرایی و انتخاب کالاها شدت بیشتری پیدا کرده است. به‌طور مثال، در دنیای مصرفی، این نسل به دنبال انتخاب‌های خاص و منحصر به فرد است. یکی از مصادیق این رفتار را می‌توان در طراحی‌های جدید و خلاقانه کارت‌های بانکی مشاهده کرد؛ طراحی‌هایی که به ظاهر و ویژگی‌های منحصر به فرد کارت توجه دارند، چون نسل جوان به نوگرایی و خلاقیت در این زمینه‌ها علاقه‌مند است، حتی اگر در نهایت همان خدمت بانکی ارائه شود.
پس هرچه پذیرایی یا انتخاب مصرفی نوتر و جذاب‌تر باشد، توجه بیشتری را جلب می‌کند. درست است؟
بله... یکی از دلایل این تمایل، می‌تواند به پنهان فرهنگی مرتبط باشد که در نسل جدید وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که افراد به دنبال ایجاد تمایز از دیگران و نمایش خلاقیت خود هستند. برای مثال، پذیرایی معمولی که در بسیاری از دانشگاه‌ها مرسوم است، مانند چای و کیک یا میوه، دیگر قادر به تأمین نیاز نسل جدید به جذابیت و نوآوری نیست. در عوض، نسل امروز انتظار دارد که در چنین جلساتی اتفاقی جدید و متفاوت رخ دهد که نه تنها توجه را جلب کند، بلکه به‌عنوان نمادی از خلاقیت و نوآوری در نظر گرفته شود. این تغییرات به‌وضوح نشان‌دهنده تمایل به پذیرش و نمایش سبک‌های جدید در تمامی جنبه‌های زندگی است.
دانشگاه‌ها چه اقداماتی برای مقابله با فرهنگ مصرف‌گرایی در پذیرایی‌ها انجام داده‌اند؟
با ابلاغیه اخیر وزارت علوم، در برخی از دانشگاه‌ها اقداماتی برای کاهش تمرکز بر پذیرایی‌های تجملاتی و فرهنگ مصرف‌گرایانه در برنامه‌های دانشگاهی صورت گرفته است. دانشگاه‌هایی همچون دانشگاه تهران به‌منظور حفظ هویت علمی و فرهنگی جلسات، پذیرایی‌های پرهزینه و تجملاتی را ممنوع کرده‌اند. این اقدام‌ها به‌ویژه در جلسات دفاع پایان‌نامه‌ها و برنامه‌های رسمی دیگر، تلاش دارند تا از نمایش‌های غیرضروری و مصرفی جلوگیری کرده و تمرکز را بر نقد و نظر علمی، تبادل ایده‌ها و نبوغ علمی بگذارند. در این دانشگاه‌ها، اگر پذیرایی صورت گیرد، تنها موارد ساده‌ای مانند چای، آب‌میوه و کیک‌های ساده مجاز است که در راستای حفظ هویت علمی و جلوگیری از انحراف در اولویت‌های آموزشی و فرهنگی انجام می‌شود.
من به شخصه این موضوع را در کلاس‌های شخصی با دانشجویانم مطرح کردم. به نظر می‌رسد برای مقابله با این تغییرات فرهنگی و هدایت رفتارهای مصرفی، نیاز است با این نسل درباره اهمیت هویت علمی و اجتناب از مصرف‌گرایی بی‌جا گفت‌وگو صورت گیرد. دانشگاه امام رضا علیه‌السلام نیز برای مقابله با این روند، مقررات مشخصی برای پذیرایی و تدارکات برنامه‌های دانشگاهی وضع کرده است. این مقررات نه‌تنها شامل جلسات دفاع پایان‌نامه، بلکه تمامی برنامه‌های فرهنگی و علمی برگزارشده توسط دانشجویان داخل و خارج از دانشگاه نیز می‌شود. طبق این مقررات، حتی اگر دانشگاه بخواهد هزینه‌ای برای تشریفات برنامه‌ها متقبل شود، نباید استانداردهای تعیین‌شده در پذیرایی و تدارکات برنامه به هم بخورد. هدف این اقدامات حفظ هویت علمی و فرهنگی برنامه‌ها و جلوگیری از انحراف تمرکز از موضوعات علمی به حواشی غیرمتعارف است. این رویکرد همچنین به‌منظور ایجاد فضایی مناسب برای تبادل فرهنگ و علم، بدون تاثیرپذیری از تجملات و رفتارهای مصرف‌گرایانه است.
به نظر می‌رسد نسل جدید واقعاً از مسائل مهم اجتماعی و فرهنگی بی‌خبر است، همینطور است؟
دقیقا... ببینید مهم‌ترین چالش در مواجهه با نسل جدید، آگاهی و اطلاع‌رسانی است. بسیاری از دانشجویان از موضوعات مهم فرهنگی و اجتماعی مطلع نیستند و اقناع و ایجاد دیالوگ در کلاس‌ها می‌تواند به‌طور مؤثری نسل جوان را به پیگیری و درک این موضوعات علاقه‌مند کند. در این راستا، رویکردهای دستوری و قاعده‌گذاری از بالا کافی نیست و باید با استفاده از گفت‌وگو و تبادل نظر، فرهنگ‌سازی صورت گیرد. از طرفی در دنیای امروز، رسانه‌ها دیگر صرفاً ابزارهای انتقال پیام نیستند؛ بلکه به یک قالب جدید برای تغییر تیپ شخصیتی افراد تبدیل شده‌اند. به‌ویژه برای نسل دهه هشتادی‌ها، فضای مجازی تبدیل به بزرگ‌ترین محیطی شده که در آن زندگی کرده و رشد یافته‌اند. به‌طور خاص، دوران پاندمی کرونا موجب شد این نسل در دنیای مجازی به‌طور گسترده‌ای حضور پیدا کنند و حتی نوع تیپ شخصیتی و عملکرد فیزیکی مغزشان تحت تأثیر این فضا قرار گیرد, یعنی نورون‌های عصبی این نسل بر اساس ویژگی‌های فضای مجازی امروز شکل گرفته است. در این دنیای مجازی، نمایش مصرف‌گرایی یکی از اصول بنیادین به شمار می‌آید. افرادی که در این فضا رشد می‌کنند، ممکن است از نظر مالی تمکن کافی نداشته باشند، اما در کوچک‌ترین انتخاب‌های روزمره خود تلاش می‌کنند تا با مصرف کالاها یا خدمات خاص، ابراز وجود کنند.
نظر شما